Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov q. X., Xolmominov sh. R

davlatning personalni
boshqarish ishlariga tobora koproq jalb etilishi 
asosida o‘tdi. Mehnat to‘g‘risidagi 
qonun hujjatlarining yaratilishi yollash, mehnat jarayonini tashkil etish, mehnatga 
haq toiash, ijtimoiy toiovlar, kasbiy tayyoigarlik va boshqa masalalami yetarli 
darajada tartibga solib turadi va hoziiga qadar ham kun tartibidan tushmagan. Ana 
shu jarayonlami tartibga soluvchi davlat va xususiy tashkilotlaming oliy o‘quv 
yurtlari va malaka oshirish institutlari tizimidan tortib vazirliklar yoki mehnat va 
ijtimoiy munosabatlar departamentlariga qadar butun bir turkumi tashkil etilgan.
Kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlari sanoat ishlab chiqarishini 
tashkil etish shakllarining rivojlanishi XX asr boshlarida Rossiya olimlari, 
muhandislari va m a’murlarini (ular orasida A.K.. Gastev, P.M. Kerjentov, 
N.A. Vitke, A.M. Dobrovolskiy, I.A. Semenov, N.F. Charnovskiy, N .N . 
Dobrunin, N.A. Amosov, I.M. Burdyanskiy, E.K. Drezen, A.A. Ermanskiy, 
P.M. Kerjentsev, V.V. Chayanov va boshqalar bor edi) m ehnat, ishlab 
chiqarish va boshqarishni oqilona tashkil etish usullarini qidirib topishga 
undadi, bu usullar bugungi kunda faqat tarixiy qiziqish uyg‘otib qolmasdan, 
shu bilan birga, o ‘zining metodologik ahamiyatini saqlab kelmoqda.
Mehnatni ilmiy asosda tashkil etish bo'yicha 2-Butunittifoq konferensiyasining 
(1924-yil 10-16 mart) rezolyutsiyasida to‘rt asosiy yo'nalish belgilab berilgan edi12:
— ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalash va elektrlashtirishga 
asoslangan yangi texnika va texnologiyani yo‘lga qo'yish;
— ishlab chiqarish texnikasining mazkur holatida mehnatni qoilanish 
shart-sharoitlarining o'zgarishi, shu jumladan, xodimlami joy-joyiga qo'yish 
va ixtisoslashtirish, mahsulotni standartlash va h.k.;
— xodimlar malakasini oshirish va mehnat jarayonlarini intensivlash 
y o ii bilan jonli mehnat samaradorligini ko'paytirish;
— tuzilishi, madaniyati va ish uslubi buyicha namunali ma’muriy va 
xo'jalik organlarini tashkil etish, hisobga olish, nazorat qilish, ish yuritishni 
oqilona asoslarda tashkil etish.
20-yillarda mehnat muammolarini hal etishga Markaziy mehnat instituti 
(M M I)ning faoiiyati katta ta’sir ko'rsatdi, bu institut mehnatni ilmiy asosda 
tashkil etish muammolarini ishlab chiqish bilan shug'ullanadigan asosiy 
muassasaga aylangan edi13.
12 
P c 3 0 j i
i o u h
h
2-ft 
B c e c 0 i 0 3 H 0 H K O H (J)ep eH U H H n o
H O T (10—16 
M a p r a
1924 
r . ) .
M.: 
M3A-BO 
M K P K H , 1924, 3-6.
15 K .0 3 0 H B a T a r a H p o r H H C T H T y n n a p H a c o c a H H u u i a 6 m h k ^ p h u i h h H JiM H fi a c o c , a a T a u iK H J i 
3THUIHM H u u i a 6 m h k ^ m ^ a M ^ ia M a M Jia K a T fla rH 3 H r h h p h k H H C T H T y rjia p /ia H 6 w p H
6 y n n n .
116

---

Teylor, Gimbert, Emerson va boshqalar yaratgan kitoblaming taijima 
qilinishi sho'ro kitobxonlarini m ehnatni tashkil etish sohasidagi xorijiy 
nazariya va amaliyot bilan tanishtirishga yordam berdi. MMIning asosiy nazariy 
ishlanmalariga quyidagilami kiritish mumkin:
— Kasb ta ’lim uslubiyotini yaratish va ommaviy kasblar ishchilarini 
keng miqyosli tayyorlashni amalga oshirish; A.K. Gastev taklif etgan «mehnat 
y o i-y o ‘riqlari* usulini o'rgatish tizimi o ‘quv jarayonini ta’lim oluvchilarda 
mehnat usullarini oqilona bajarishni oldindan belgilab beradigan muayyan 
«biologik yo‘l-yo‘riqlar*ni ishlab chiqish sifatida qarar edi. Ulaming o‘ziga 
xos xususiyati shundan iboratki, degan edi A.K. Gastev, o'quvchi aw al 
boshdanoq to ‘g‘ri yo‘l-yo‘riq olib, sekin-asta talab qilinadigan asbob bilan 
muomala qilish qobiliyatiga ega b o iib boradi14.
— Eng samarali mehnat usullari, yoilari va rejimlarini har tomonlama 
o'rganish va loyihalashtirish.
— Insonning aniq m ehnat yo‘nalishini tarbiyalash, shu jum ladan, 
reaktsiya tezligi, sezgirlik, harakatlaming pishiq-puxtaligi, saranjom-sarishtalik 
va boshqa sifatlami psixofiziologik, intellektual sifatlar va xarakter xususiyatlari, 
mashqlar yo‘li bilan hosil qilingan barqaror ishlab chiqarish ko‘nikmalari 
va odatlarini tarbiyalash.
30-yillaming o'rtalarida mehnat muammolarini ilmiy ishlab chiqishga 
boigan qiziqish keskin pasayib ketdi. Buning eng asosiy sabablaridan birinchisi, 
eng yuqori mehnat samaradorligini qoiga kiritish vazifalarini ilg'or ishchilaming 
belgilangan normalami faqat staxanovcha tarzda buzish yoii bilan hal etish 
tamoyili hukmronlik qilishi, u olimlar zimmasiga asosan staxanovchilar erishgan 
yutuqlami ilmiy asoslab berish vazifasini yuklagan edi; ikkinchisi, xorijdagi 
mehnatni tashkil etish sohaada erishilgan tajriba va ilmiy ishlanmalar to‘g‘risidagi 
axborotlami olish sharoiti yomonlashgan edi, xorijda bu sohada yuqorida aytib 
o‘tilgan bir qator yangi yechimlar topilgan edi.
Mehnat muammolarini ishlab chiqishda 60-yillaming o'rtalariga qadar 
tanaffus boiganligi ko‘zga tashlandi. Bu ish 60-yillaming oxirlariga kelib 
yana keng miqyosda avj oldirildi, ayniqsa, 1967-yilda Moskva shahrida mehnatni 
ilmiy asosda tashkil etishga bag*ishlab o'tkazilgan Butunittifoq kengashi bu 
sohaning rivojlanishiga o ‘z ta’sirini ko‘rsatdi va bu jarayon 80-90-yillargacha 
ham davom ettirildi.
Mustaqil Hamdo‘stlik Mamlakatlarining yuzaga kelishi va bu mamlakatlarda 
bozor iqtisodiyoti tamoyillarining amalga oshirilishi mehnat muammolarini 
ishlab chiqish va amalga oshirish jarayonini yangi bosqichga ko‘tardi. 
0 ‘zbekistonda ham bu borada bir qator nazariy va amaliy muammolar 
ishlab chiqildi va mamlakat faoliyatida keng foydalanilmoqda.
14 U H T
m
e r o M eTOflW
HOT. M.: 1970, 62—63-6.
117

---