Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov q. X., Xolmominov sh. R

9.3. Korxonalarda personalni shakllantirish va tashkil qilish amaliyoti
Korxona personali korxonada band bo‘lgan hamma xodimlarning shaxsiy 
tarkibini o ‘z ichiga olib unga ishchilar, rahbarlar va yollanma ishchilar bilan 
bir qatorda korxona egalari va mutaxassislar ham kiradi. Xodimlarning turli 
toifalari bo'yicha solishtirma salmog'i korxona personalining kasbiy funksional 
va sotsial tarkibini namoyish etadi. Korxonalarda personalning kasbiy tarkibi 
mutaxassislar va ishchilaming kasbiy guruhlarini tarkibi hamda solishtirma 
farqi bilan aniqlanadi.
M utaxassislarning kasbiy guruhlariga: agronom lar, arxivariuslar, 
a rx ite k to rla r, k u tu b x o n a c h ila r, sh ifo k o rla r, g e o lo g la r, k o n c h ila r, 
hujjatshunoslar, jumalistlar, zootexniklar, muhandislar, tijoratchilar, idora 
xodimlari, melioratorlar, metallurglar, kichik tibbiy xodimlar, o'qituvchilar, 
madaniyat xodimlari, texniklar, texnologlar, tovarshunoslar, savdo agentlari, 
menedjerlar, chizmachilar, iqtisodchilar, yuristlar kiradi.
Ishchilaming kasbiy guruhiga bir necha kasb-hunar egasi boigan ishchilar 
(avtom atchilar, apparatchilar, sozlovchilar, operatorlar, chilangarlar, 
stanokchilar va boshqalar), shuningdek, sanoat, qurilish, qishloq xo‘jaligi, 
transport va aloqa tarmoqlari bo'yicha yetakchi kasb ishchilari kiradi.
Personalning funksional tarkibi korxonada mavjud faoliyat turlari 
(funksiyalar) bo'yicha xodimlar guruhini ajratish yo'li bilan shakllanadi. 
Marketing bo'yicha mutaxassislar, tadqiqotchilar, ishlab chiqaruvchilar 
(loyihachilar), rejalovchilar, dispetcherlar, asosiy ishlab chiqarish xodimlari, 
ishlab chiqarishga xizmat ko'rsatish bo'yicha xodimlar, sotsial soha xodimlari 
va boshqalar kiradi.
Personalning ijtimoiy tarkibi ijtimoiy-demografik guruhlar bo'yicha 
xodimlami ajratish yo'li bilan shakllanadi. Bunga yoshlar (shu jumladan, 
o'quvchilar); ayollar (shu jumladan, yolg'iz onalar); nafaqa yoshidagi shaxslar: 
nogironlar, sobiq harbiylar va boshqalar kiradi.
Personal bilan ishlashning muhim qismi uning talab qilinayotgan darajaga 
(m e’yorga) adekvatliligi, ya’ni korxona ehtiyojlari va har bir xodimning 
manfaatlariga mos kelish darajasini tahlil qilishdir. Buning uchun xodimlar va 
ish o'rinlari (lavozimlari)ning birgalikdagi attestatsiyasi o'tkazilishi maqsadga 
muvofiqdir, natijada ular yoki boshqalaming (xodim va ish o'rinlam ing) 
ortiqchaligi va tanqisligi aniqlanadi. Bir vaqtning o'zida ichki mehnat bozorining 
holati korxona personali toifalari va xodimlarning ro'yxat bo'yicha tarkibini 
talab qilinayotgan ish o'rinlari va lavozimlarga mos kelishi nazarda tutilib, 
uning professional, funksional va sotsial tarkibidan kelib chiqqan holda tahlil 
qilinadi. Bunda korxonaning tarkibiy o'zgarishlari (boiinmalam i tuzish, qayta 
tuzish va tugatish) munosabati bilan, mahsulotning yangi turlarini ishlab 
chiqarishni o'zlashtirish, yangi texnika va texnologiyani q o ilash , talab 
qilinmaydigan mahsulot ishlab chiqarishini to'xtatish, mulkchilik shaklini va
118

---

korxona biian boshqarish tizimini o'zgartirish natijasida yetishmayotgan 
xodimlar bilan toidirish va ozod bo'lganlarini ish bilan ta’minlash uchun 
mintaqaviy mehnat bozorlariga murojaat qilish imkoniyati aniqlanadi.
Ichki va tashqi mehnat bozorlarining roli va o'zaro aloqalariga turlicha 
qarashlarga b o g iiq b o ig a n m uqobil qarorlarini (yechishlarini) tanlash 
printsipial ahamiyatga ega. 0 ‘zining ichki bozorigayo'naltirilgan holdaasosiy 
fondlarini yangilash va m ehnatni tashkil qilishni takomillashtirish bilan 
bir vaqtning o‘zida korxona malakali xodimlarga boigan ehtiyojni qondirish 
uchun zarur tadbirlarni amalga oshiradi. Bunda xodim lam ing boshqa 
korxonalarga o'tish imkoniyati yo‘qotiladi yoki cheklanadi, chunki ular