Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov q. X., Xolmominov sh. R

Asosiy adabiyotlar
1. A6aypa\MOHOB K..X. Me\HaT HKjHcoaHeTH. .HapcJiwc (Haaapna Ba 
aMajiweT) —T.: “MexHaT”, 2004.
2. A6aypaxMOHOB K..X., X
ojimymhhob
III.P., XaiiHTOB A.B., AxSapoB 
A.M. IlepcoHajiHH 6ouiK;apnm. fofieKHCTOH yYA)K HauipneTM -T.: 2004.
3. OruiaTa no 
pe3yjibTaTy: 
H3 onbiTa onaaTbi Tpyaa nepcoHaaa 
b
ClUA 
(n o a pea. MHHroc h .T .; nep. c 
aHra. 
KoHayKOBOH 3 .B .) H3a. 2- 
e.H3aaTejn>CTBo:KM CF16: /JnajieKTHKa /BwabHMC, 2004.
4. CoaoMaHHaHHa.MoTHBaitHH TpyaoBoii aeaTeabHocTH nepcoHaaa. 
M3aaTeabCTBo:Ton-nepcoHaa, 2005.
5. TaTapHHKOB E. A. YnpaBaeHHe nepcoHaaoM yne6. rioco6He. 
H3aaTeabCTBo:PHOP, 2005.
6. YnpaBaeHHe nepcoHaaoM oprammuMM: ysfe6HHK ana By30B (noa 
pea. K«6aHOBa A.51.) M3a. 3-e, aon., nepepaG. H3aaTeabCTBo:M: MH<|>pa- 
M, 2005.
Internet saytlari
1. http://economics.com.ua — mehnat iqtisodiyotiga taalluqli bollgan
m a ’lumotlar veb-sayti
2. http://www.bearingpoint.uz ~ “O'zbekiston iqtisodiyoti ” qol llanmasi-
ningg veb-sayti
3. http://goldenpages.uz ~ iqtisodiyotning eng so'nggi yangiliklari
4. http://rea.ru — Rossiya iqtisodiyot akademiyasining veb-sayti
5. http://5ballov.ru —diplom, dissertatsiya, referat va kurs ishlarining
namuna variantlarini olzida qamrab olgan veb-sahifa.
6. http://bankreferatov.ru —diplom, dissertatsiya, 
referat va kurs
ishlarining namuna variantlarini o'zida qamrab olgan veb-sahifa.
125

---

X BOB
MEHNAT UNUMDORLIGI: OMILLAR VA ZAHIRALAR
10.1. 
«Mehnat unumdoriigi* haqida tushimcha va uni oshirisiuilng
ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati
Mehnat faoliyatining maqsadi 
biror natijaga erishish, masalan, mahsulot 
ishlab chiqarish yoki xizmat ko'rsatishdan iboratdir. Har qanday xodim yoki 
ulaming guruhi uchun natija samaradorligi, ya’ni vaqt birligi — soat, kun, yil 
mobaynida ishlab chiqarilgan mahsulot, ko‘rsatilgan xizmat miqdori muhim 
ahamiyatga ega. Bu natija qanchalik yuqori boisa, uning birligiga sarflangan 
xarajat, shu jumladan, xona, bino uchun ijara haqi elektr quwatidan foydalanish 
haqi va shu kabilar shunchalik kamroq boiadi. Binobarin, mehnat unumdorligi 
yuqori, mahsulot hajmi ko‘proq boisa, uning xarajatlari kamroq boiadi. Mehnat 
samaradorligi mahsuldorligi mehnat ko'rsatkichi bilan oichanadi.
M ehnat unum dorligi
- xodim lar m ehnat faoliyatining iqtisodiy 
samaradorligi ko‘rsatkichidir. U ishlab chiqarilgan mahsulot yoki ko‘rsatilgan 
xizmatlar miqdorining mehnat xarajatlariga nisbatan, ya’ni mehnat xarajatlari 
birligi hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot bilan belgilanadi. Jamiyatning 
rivojlanishi va uning barcha a’zolari farovonligi darajasi mehnat unumdorligi 
darajasi va uning o‘sishiga bogiiqdir. Bundan tashqari, mehnat unumdorligi 
darajasi ishlab chiqarish usulini ham, hatto ijtimoiy - siyosiy tuzumning 
o'zini ham belgilab beradi.
Mehnat unumdorligi ko‘rsatkichi mehnat samaradorligi va natijadorligining 
barcha jihatlarini aks ettirmaydi, masalan, u mehnat sifatini hisobga olmaydi, 
bundan tashqari, mehnat resurslaridan oqilona foydalanish zarurligini ifodalamaydi. 
♦Mehnat unumdorligi* tushunchasiga o‘z ahamiyati jihatidan yaqin, lekin 
mazmunan yanada kengroq b o ig an tushuncha ♦mehnat samaradorligi* 
tushunchasidir. Mehnat samaradorligi eng kam mehnat xarajatlari bilan yuqori 
mehnat natijadorligiga erishish darajasini ifodalaydi. Mehnat samaradorligi mehnat 
unumdorligidan farqli oiaroq faqat mehnatning miqdor ko‘rsatkichlarini emas, 
shu bilan biiga afat natijalarini ham ifodalaydi. Mehnat samaradorligi ko'isatkichining 
yana bir muhim ustunligi unda mehnat resurslarini tejashning aks etishidir.
Mehnat unumdorligi va intensivligi mahsulot qiymati oicham iga turlicha 
ta’sir ko‘rsatadi. Mehnat unumdorligi ortishi ishlab chiqariladigan mahsulot 
miqdorini oshiradi va shunga muvofiq bita mahsulotning qiymatini pasaytiradi, 
lekin ulaming umumiy yangi yaratilgan qiymatini o'zgartirmaydi, mehnat 
intensivligini ortishi esa ishlab chiqariladigan mahsulotlar va umumiy umumiy 
yangi yaratilgan qiymatni oshiradi, lekin mahsulot birligining qiymatini 
o'zgartirmaydi.
126

---

Mehnat unumdorligi qanchalik yuqori boisa, ish sifati zarur darajada 
boigani holda mehnat xarajatlari qanchalik kam boisa, mehnat samaradorligi 
shunchalik yuqori boiadi. Tadbirkor korxona egasi uchun vaqt birligi ichida 
qanday ishlab chiqarish darajasiga erishilgani emas, shu bilan birga u qanday 
mehnat xarajatlari bilan ta ’min etilgani ham muhimdir. Mehnat xarajatlar 
xodimlar soni va mehnatga toiangan haq xarajatlari bilan oichanadi. Unisi 
ham, bunisi ham ish vaqti bilan oichanishi mumkin. Shuning uchun ham 
mehnat samaradorligini tahlil qilganda vaqt birligi ichida sarflangan mehnat 
xarajatlari ham, shu bilan birga uning tuzilishi hisobga olingan holda ham 
qarab chiqiladi.
Mehnat unumdorligini hisoblashda quyidagilami ta’minlash imkonini 
beradigan uslubiyot ideal hisoblanishi mumkin:
• korxona ishning ijtimoiy qadriyatlar bilan bogiiqligi;
• xodimga rag'batlantiruvchi ta’sir ko'rsatish:
• m ehnat unum dorligining um um iy va xususiy ko'rsatkichlari bir 
o ich o v bilan oichanishi mumkinligi;
• mehnat miqdori bilan sifati o'rtasidagi bogiiqlik.
Har qanday mahsulot, buyum, xizmatda jonli va buyumlashgan mehnat 
jamlangan boiadi. Bunday jami mehnat tufayli moddiy boyliklar yaratiladi.
Jamiyat ishlab chiqaruvchi kuchlari rivojlanib borgan sari jonli mehnat 
moddiylashgan mehnatning tobora ko'proq massasini qamrab oladi. Natijada 
jami mehnatda moddiylashgan mehnatning ulushi ko'payib borgan sari jonli 
mehnatning ulushi kamayib boradi. Bu mehnat unumdorligi oshganligining 
asosiy belgisidir. Ishlab chiqarishning takomillashib borishi va fan-texnika 
taraqqiyoti m ehnat unum dorligi oshishining asosiy shartlaridir. Yangi 
texnologik jarayonlar, materiallar va avtomatlashtirish vositalarining joriy 
etilishi mehnatni mexanizatsiyalash darajasining ortishiga olib keladi. Bu 
ko'rsatkichni quyidagi formula bilan ifodalash mumkin: