Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov q. X., Xolmominov sh. R

tashkiliy omillarda
 
korxonalar, 
tarmoqlar va umuman, iqtisodiyot darajasida ishlab chiqarishni tashkil etish 
kiradi. Xususan, korxonalami mamlakatimiz hududlari bo'yicha joylashtirish,
135

---

ham mamlakat ichida, ham chet mamlakatlar bilan transport aloqalarini 
y o ig a qo'yish; korxonalarni ixtisoslashtirish va ulam ing keyinchalik 
kooperatsiyalashuvi; moddiy-tcxnika, energiya ta’minoti, ta’mirlash xizmati 
ko‘rsatish va hokazolar katta ahamiyatga egadir. Korxonalar ichida ishlab 
c h iq a rish n i tashkil etish n in g yaxshilanishiga d o ir m uhim vazifalar 
quyidagilardir: rejalashtirish sifatini oshirish; ishlab chiqarishni tashkiliy- 
texnik jihatdan tayyorlashni tashkil etish; yangi texnika va texnologiyani o ‘z 
vaqtida joriy qilish; ishlab turgan asbob-uskunalami zamonaviylashtirish; 
mashinalar, mexanizmlar, asbob-uskunalar, apparatlarni joriy va kapital 
ta ’m irlashni ta ’m in etish, shuningdek, korxona ichida m oddiy-texnika 
ta ’minotini to ‘g‘ri tashkil etish.
Barcha tashkiliy omillar bir-biri bilan mustahkam bogiangan bo‘lib, ishlab 
chiqarish, mehnat va boshqaruvni tashkil etishning yagona tizimini hosil qiladi. 
Ulardan to‘liq foydalanmaslik, turli tashkiliy kamchiliklaming mavjud bo‘lishi 
asosan ish vaqtidan foydalanishda o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Ish vaqtining bekor 
sarf bo‘lishi mehnat va ishlab chiqarishni tashkil etishdagi kamchiliklar oqibati 
b o iib , m ehnat unumdorligini pasaytiradi, ish vaqti bekor sarf boiishini 
qisqartirish esa mehnat unumdorligining ortishini ta’minlaydi.
Tashkiliy omillar tizimida kadrlar tarkibining yaxshilanishi - boshqaruv 
xodimlari sonining nisbiy qisqarishi va sanoat - ishlab chiqarish xodimlari 
umumiy sonida ishchilar salm ogining, bular orasida esa asosiy ishchilar 
salm ogining ortishi muhim o ‘rin tutadi. Sanoat - ishlab chiqarish xodimlari 
umumiy sonida ishchilar salm ogi qanchalik yuqori bo isa, bitta xodimga 
to ‘g‘ri keladigan m ehnat unumdorligi ham shunchalik yuqori boiadi.
Ijtimoiy-iqtisodiy om illam ing
ta ’siri shu narsa bilan bogiiqki, fan- 
texnika taraqqiyotining avj olishi, ishlab chiqarish (texnika, texnologiya) 
moddiy asosining ta’minlashuvi va xilma-xil, ko‘p hollarda esa ancha murakkab 
tashkiliy tadbirlaming amalga oshirilishi o ‘z-o ‘zidan sodir boim aydi, balki 
faqat ijtimoiy ishlab chiqarish ishtirokchilari b o ig a n insonlarning faol 
m ehnat faoliyati natijasidagina sodir b o ia d i. Bu m ehnat faoliyatining 
harakatlantiruvchi kuchi - muayyan natijani qoiga kiritishga boigan qiziqishdir. 
U o‘z navbatida ishlab chiqarish ishtirokchilari b o ig an insonlarning moddiy 
va m a’naviy ehtiyojlarini qondirish imkonini beradi. Bundan tashqari, ishlab 
chiqarish yoki boshqa faoliyat qatnashchilari muayyan m ehnat faoliyati 
natijasini q o ig a kiritishga intilishi bilan bir qatorda yetarli darajadagi mehnat 
qobiliyatiga, ishbilarmonlik va shijoatkorlik kabi zarur shaxsiy sifatlarga ega 
boiishlari, shuningdek, tadbirkor va hushyor boiishlari lozim.
Mehnat unumdorligiga ta’sir ko‘rsatuvchi eng muhim ijtimoiy-iqtisodiy 
omillarga quyidagilar kiradi:
• mehnat natijalaridan moddiy va m a’naviy manfaatdorlik;
• xodimlaming malaka darajasi, ulaming kasbiy tayyorgarligi sifati va 
umumiy madaniy-texnikaviy saviyasi;
136

---

• mehnatga munosabat va mehnat intizomi darajasi;
• mehnat jamoalari o‘z-o‘zini boshqarishining rivojlanishi.