Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov q. X., Xolmominov sh. R

10.4. Mehnat unumdorligini oshirishning zahiralari: mohiyati va
sinflashuvi
Mehnat unumdorligini oshirish zahiralari (rezervlari) 
- texnika va 
texnologiyani takomillashtirish, ishlab chiqarish, mehnat va boshqaruvni 
tashkil etishni yaxshilash hisobiga mehnat unumdorligini oshirishning barcha 
omillaridan yanada to iaro q foydalanish imkoniyatidir. Zahiralar mehnat 
unumdorligini oshirish omillari bilan chambarchas bog‘liqdir. Agar biror 
omilni imkoniyat sifatida olib qaraydigan boisak, u hoida bu omil bilan 
b o g iiq b o ig an zahiradan foydalanish imkoniyatning voqelikka aylanish 
jarayoni hisoblanadi.
M ehnat unumdorligini oshirish zahiralarining bir necha tasniflari mavjud 
b o iib , ularning hammasi ikkita katta guruhga boiinadi: 
jonli mehnatdan
(ish kuchidan) foydalanishni yaxshilash zahiralari va asosiy va aylanma
fondlardan yanada samaraliroq foydalanish zahiralari. 
Birinchi guruhga 
mehnatni tashkil etish, mehnat sharoitlari, ishlovchilarning mehnat qilish 
qobiliyatini oshirish, kadrlar tarkibi va ularni joy-joyiga qo‘yish, uzluksiz 
ishlash u c h u n tashkiliy sh art-sh aro itlar yaratib berish, shuningdek, 
xodimlarning mehnat natijalaridan moddiy va m a’naviy manfaatdorligini 
oshirishni ta ’minlash bilan bogiiq masalalar kiritiladi. (kkinchi guruh asosiy 
ishlab chiqarish fondlari (mashinalar, mexanizmlar, apparatlar va shu 
kabilar)dan yaxshiroq foydalanishi zahiralarini, shuningdek, xom ashyo, 
m ateriallar, butlovchi buyumlar, yoqilgi, energiya va boshqa aylanma 
fondlardan yanada tejamli va to iiq foydalanishni o‘z ichiga oladi.
Zaxiralar 
foydalanish imkoniyatlari belgilari bo'yicha zahiralariga
va 
nobud bo‘lish (bekorga sarflash) zahiralariga
boiinadi.
Zaxiralar tushunchasiga ishlab chiqarishda ish vaqtining bekor sarf 
boiishi ham kiradi. Bular smena ichida va kun mobaynida bekor turishlar, 
ishga kechikib kelish va rejada ko‘zda tutilmagan ishga kelmay qolishlaming 
barchasidir; m ehnatning ishlab chiqarish bilan bogiiq boim agan holda 
sarflanishi - mehnat qurollari va mehnat ashyolaridan oqilona foydalanmaslik 
hamda belgilangan texnologiya jarayonlarining buzilishi oqibatida mehnatning 
rejadagidan tashqari ortiqcha sarflanishidir.
Zaxiralar foydalanish vaqtiga qarab 
joriy
va 
istiqbol zaxiralariga
boiinadi. 
Joriy zaxiralar texnologiya jarayonlari muhim darajada o'zgartirilmay va 
qo‘shimcha kapitai m ablagiar sarflanmay amalga oshiriladi. 
Istiqbolzaxiralari
ishlab chiqarishni qayta tashkil etishni, ancha mukammal asbob-uskunalar 
o ‘matilishi, tayyorgarlik ishlariga kapitai m ablagiar va ko'proq vaqt sarflashni 
talab qiladi.
137

---

Zaxiralar aniqlanish va foydalanish joyiga qarab xalq xo‘jalik, tarmoq va 
ichki ishlab chiqarish zaxiralariga boiinadi. Xalq xo‘jalik zaxiralariga tabiiy 
resurslar, ulardan har tomonlama foydalanish va shu kabilar kiradi. Tarmoq 
zaxiralariga shunday zaxiralar kiradiki, ulardan foydalanish um um an 
tarm oqdagi xodim lar m ehnat unum dorligini oshiradi (korxonalarning 
ix tis o sla s h tirilis h i, ishlab c h iq a ris h n in g b ir joyga t o ‘p la n is h i va 
kombinatsiyalanishi, texnika va texnologiyaning takomillashtirilishi va hokazo). 
Ichki ishlab chiqarish zaxiralari mehnat unumdorligini oshirishda muhim 
ahamiyatga ega. Ular joriy va istiqbol zaxiralardan tashqari, ikki guruhga 
boiinadi: mahsulotning sermehnatlik darajasini pasaytirish zaxiralari va jami 
ish vaqtidan yaxshiroq foydalanish zaxiralari.
M aiu m k i, m ehnat unum dorligi darajasi ish vaqti birligiga to ‘g ‘ri 
keladigan mahsulot miqdori bilan aniqlanadi. Lekin boshlang'ich hajmlar 
vaqtda ifodalansa, m ehnat unum dorligi ish vaqti fondining m ahsulot 
sermehnatlik darajasiga nisbati sifatida hisoblab chiqariladi:
Bu yerda:
Mu- 
Mehnat unumdorligi (boshlang ishlab chiqarish hajmlar vaqtda
ifodalangandagi),
Fjv - 
Ish vaqti fondi,
Ms - 
Mahsulot sermehnatlik darajasi
Buning m a’nosi shuki, mahsulot ishlab chiqarish m e’yori uni ishlab 
chiqarishga sarflangan vaqt miqdoriga to‘g‘ri proportsional va uning sermehnatlik 
darajasiga teskari proportsionaldir. Agar mehnat unumdorligi ish vaqt fondini 
ko‘paytirish hisobiga ortsa, u holda bu unumdorlikni oshirishning ekstensiv 
y o ii hisoblanadi; agar unumdorlik sermehnatlik darajasini qisqartirish bilan 
ta’min etilsa, bu ekstensiv y o i hisoblanadi. Bunda mahsulot tayyorlashga 
sarf etiladigan sarf xarajatlarning kamayishi yangi texnika va texnologiya joriy 
etish, mehnatni tashkil etishni takomillashtirish hisobiga sodir boiadi.
Mavjud zaxiralami aniqlash ishlab chiqarishning ayrim uchastkalarida yoki 
joriy va oldingi davrlardagi ish turlari bo'yicha mehnat unumdorligi darajasi va 
dinamikasini tahlil qilish asosida amalga oshiriladi. Tahlil qilishning asosiy usuli 
joriy davrdagi ko‘rsatkichlami rejalashtirilgan ko‘rsatkichlar bilan taqqoslashdir. 
Bunda rejalashtirilgan topshiriqlaming asoslanganligi ham tekshirilishi lozim, 
chunki ularda rejalashtirilgan davrdagi ishlab chiqarishning barcha xususiyatlari, 
shart-sharoitlari, zaxiralarini t o ia hisobga olinmagan b o iish i mumkin. 
Shuningdek, yil davomida rejaga kiritiladigan turli aniqliklami ham hisobga 
olish zarur. Ular boshqa ko‘rsatkichlarga - mehnat unumdorligiga, xodimlar 
soniga, mehnatga haq toiash fondiga turli o‘zgartirishlar kiritilishiga sabab boiadi.
138

---

Ishchi kuchi tejalishini hisoblash uchun serm ehnatlik darajasini 
pasaytiruvchi tadbir joriy etilishidan oldingi va keyingi u yoki bu mahsulotni 
tayyorlash yoki biron - bir ish turini bajarishga sarflangan mehnat xarajatlari 
taqqoslab ko'riladi.
Sermehnatlik darajasini norma-soatlarda oichaganda ish kuchining 
tejalishi (Tk) quyidagi formula bo'yicha aniqlanadi:
Bu yerda:
Tn - 
operatsiyaga sarflangan mehnatni tejash, norma-soat hisobida;
Fiv. - 
ishchining yillik ish vaqti foizi, soat;
K - 
mazkur operatsiyada normalami bajarishning rejadagi koeffitsiyenti;
M - 
yil oxirigacha amalga oshirilgan operatsiyalar (buyumlar) soni.
Ish vaqtidan yaxshiroq foydalanish hisobiga mehnat unumdorligining 
o'sish zahiralari aw alo bu vaqtning bekor sarf boiishiga barham berish 
bilan b o g iiq d ir. H aqiqatda ular serm ehnatlik darajasining pasayishi 
zahiralaridan keskin farq qiladi hamda faqat mehnat va ishlab chiqarish 
yaxshi tashkil etilmaganda, mehnat intizomi buzilganda, mehnatni muhofaza 
qilish yetarli darajada yoiga 
q o 'y i l m a g a n d a
va shu kabi hollarda sodir boiadi. 
Bu zaxiralar ko‘rsatib o ‘tilgan kamchiliklar barham topgach tugaydi. Holbuki 
serm ehnatlik darajasini kamaytirish zaxiralari cheksiz hisoblanadi. Ish 
vaqtining bekor sarf b o iish i hisobiga m ehnat unum dorligining o'sish 
zaxiralarini aniqlash maqsadida ish vaqtining haqiqiy balansini sinchiklab 
tahlil qilish uni rejalashtirilgan ish vaqti bilan taqqoslash, ish kunini sur’atga 
tushirish va bu ishni mustaqil ravishda amalga oshirish yordamida ish vaqtining 
bekor sarf etilishini aniqlash, ulam ing sabablarini belgilash va ularni 
kamaytirish yoki to iiq barham toptirish tadbirlarini ishlab chiqish lozim.
M ehnat unumdorligini oshirish zaxiralaridan biri - kadrlar tarkibini 
takom illashtirishdir. Kadrlar tarkibi deganda sanoat-ishlab chiqarish 
xodimlarining ayrim toifalari o'rtasidagi miqdor nisbati tushuniladi. Asosiy 
va yordamchi ishchilaming miqdor nisbati, shuningdek, ishchilaming barcha 
xodimlar sonidagi nisbati eng muhim. Kadrlar tarkibining ko'rsatkichlari: 
sanoat-ishlab chiqarish xodimlari umumiy sonida ishchilaming salm ogi va 
ishchilar va butun xodimlar umumiy sonidagi asosiy ishchilaming salmog'idir. 
Asosiy ishchilaiga tovar mahsulot ishlab chiqarishda bevosita band boigan 
ishchilar, yordamchi ishchilarga - ishlab chiqarishga xizmat ko‘rsatish bilan 
band boigan ishchilar (navbatchi slesarlar, detallami yetkazib beruvchilar, 
yonilgi (yoqilgi) tashuvchilar va hokazolar), ya’ni asosiy sexlarda xizmat 
ko'rsatuvchi ishchilar va yordamchi sexlardagi barcha ishchilar kiradi.