Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov q. X., Xolmominov sh. R

10.2. Mehnat unumdorligini aniqlash usullari
M e h n a t u n u m d o rlg in i o 'lc h a s h m u am m o si m a z k u r iq tiso d iy
kategoriyaning mohiyatini aniqlashdan birmuncha murakkabroq. Amalda mehnat 
unumdorligining o'sishi va mahsulot ishlab chiqarishni oichashning turli 
usullaridan foydalaniladi. U yoki bu usulning qoilanishi, birinchidan, mehnat 
unumdorligini o ic h a sh darajasiga, ikkinchidan esa, hisoblashni amalga 
oshiradigan iqtisodiy xizmat oldida qanday vazifa turganiigi bilan bogiiqdir.
M ehnat unumdorligini oichash darajasi bo'yicha bir xildagi mahsulotni 
ishlab chiqaradigan alohida ish o'rinlari (brigada, uchastkalar)ni ko'rsatib 
o'tish mumkin. Bu o'rinda ishlab chiqarilgan mahsulot hajmini va ishlab 
chiqarish normalarini (dona, tonna, kub yoki kvadrat m etr va hokazo) 
aniqlashning natural (tabiiy) usulini qo'llash maqsadga muvofiqdir. Bu usul 
oddiy, qulay va ishonchli bo 'lsad a, u faqat b ir xil m ahsulot ishlab 
chiqariladigan ish joylarida qoilaniladi, shuning uchun ham amalda undan 
kamroq foydalaniladi. Korxonaning birigada va uchastkalarida butunlay bir 
xil mahsulot ishlab chiqarilsa, bunday holatdagina natural usul qo'llanilishi 
mumkin:
Misol. Agar sexning 10 ishchisi bir hafta mobaynida 800 ta detal ishlab 
chiqargan b o isa , har bir ishchining ishlab chiqargan detali quyidagicha 
boiadi:
bir haftada - 800 : 10 = 80 (detal);
bir kunda - 80 : 5 = 16 (detal);
Natural usulning bir ko'rinishi shartli-natural usul b o iib , bunda ish 
hajmi bir xil mahsuiotning shartli birligida hisobga olinadi. Masalan, turli 
hajmdagi vagonlarga, turli hajmdagi konserva bankalari shartli bankalarga, 
turli poyabzallar shartli juftga aylantiriladi. Shartli oichovlarga aylantirish, 
odatda, o'tkazish birliklari koeffitsiyentlari yordamida amalga oshiriladi.
Shartli natural usul qoilanish uchun qulaydir, chunki ko'pgina xilma- 
xil tovarlaming, xizmatlaming aylantirish koeffitsentlari yordamida ishlab 
chiqarishni qiyoslanadigan turga keltirish mumkin. Masalan, un, non va
129

---

makaron mahsulotlari sotish xarajatlarini non-bulka mahsulotlarini shartli 
kilogramiga aylantirish orqali ifodalash mumkin.
Mehnat unumdorligini oichashning yana bir keng tarqalgan usuli