Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov q. X., Xolmominov sh. R

Genri Fordning
nomidan kelib chiqib, «Fordizm» deb atalgan edi.
Mazkur tizim ishlab chiqarish jarayoni ayrim qismlarning faoliyatini 
muayyan marom va izchillikda aniq kelishib olishga asoslanadi. Bu tizimning 
asosiy bosqichlari quyidagilardan iborat edi:
1) texnologik jarayonlarni dastlabki tarzda batafsil ishlab chiqish,
ishlab chiqarishning barcha ishtirokchilari bilan uning borishini kelishib
olish; kompleks texnologiya;
2) ishlab chiqarish jarayoniga mexanizatsiya va avtomatlashtirishni joriy 
etish, bunda eng oddiy operatsiyalar va harakatlarga boiishga asoslanish;
3) mehnat taqsimoti va ish sur’ati nihoyatda yuqori boigan sharoitda 
eng kam malakali ishchi kuchidan foydalanish mumkinligi;
4) ishlab chiqarishni: xom ashyo, materiallar, texnologiyalar, mehnat 
usullari, tashkil etish va boshqarish shakllarini to iiq standartlash.
Mazkur tizimning asosiy maqsadi - m ehnatni maksimal darajada 
intensivlash (jadallashtirish)dir.
Umuman olganda, Teylor andozasi personalni boshqarish funksiyalarini 
haddan tashqari soddalashtiradi va cheklaydi. Bu funksiyalar ko'proq yosh, 
sogiom va halol ishlaydigan xodimlami tanlash; ularni ancha yuqori ish 
haqi bilan moddiy rag‘batlantirish; tashkilotga va uning boiinmalariga avtoritar 
tarzda rahbarlik qilish; xodimlami muntazam ravishda qattiq nazorat qilish va 
ishyoqmaslami, asosan, ishdan bo‘shat ish y o ii bilan jazolash; homiylik 
tarzidagi turli ijtimoiy tadbirlar yordam ida xodim lar bilan rahbariyat 
o'rtasidagi munosabatlami yumshatishdan iboratdir.
Teylorizm boshqaruvni tashkil etishda, ayniqsa, Amerika Qo‘shma Shtatlarida 
katta muvaffaqiyatlarga erishdi. Bu yerda buning uchun qulay shart-sharoit — 
asosan kelgindilardan iborat ko‘p miqdordagi yosh va sogiom ishchi kuchining
108

---

mavjudligi edi. Mazkur kishilar yetarli maiumotga ega bo‘lmagan yoshlar boisa 
ham, lekin uiaming deyarli hammasi yuqori ish haqi olib ishlashni moijallar 
va ishdan mahrum boiishdan qo‘rqar edilar. Bu xildagi shart-sharoitlar mavjud 
boimagan mamlakatlarda Teylor tizimi, xususan, uning konveyer modifikatsiyasi 
70-yillardayoq qiyinchiliklarga, awalo, yetarli sifatga ega bo‘lgan ish kuchining 
yo‘qligi, m ehnat intizom ining pastligi, ommaviy progullar va kadrlar 
qo‘nimsizligi, mehnatga rag‘batlantirish va shu kabilaming pasayib ketganligi 
bilan bogiiq bo‘lgan qiyinchiliklarga duch keldi.
X o d im n in g ishlab c h iq a rish im k o niyatlari ch ek lan g an lig id an , 
m ehnatning bir xilligi va qiyofasizligidan, unda o'zining shaxsiy ijodiy 
imkoniyatini namoyon qilish mumkin emasligidan qoniqmasligi 60-70- 
yillarda ko‘zga tashlandi. 0 ‘sha davrda Yyevropaning bir qator mamlakatlarida 
mehnat operatsiyalarini batafsil tabaqalashtirish, konveyer tipidagi vateylorcha 
boshqaruv usulidagi bir xil mehnat bilan bogiiq ishlab chiqarishlar uchun 
malakali ish kuchining yetishmasligi sezildi. Bu xildagi korxonalarda band 
boigan xodimlar orasida absenteizm - umumtashkiliy ishlarda ishtirok etishdan 
bosh tortish, kadrlar qo‘nimsizligi, mehnat intizomining buzilishi, mehnat 
qilishga befarq qarash va boshqa salbiy holatlar tarqaldi. Xodimlaming bunday 
munosabati o ‘z natijasini bermay qolmadi. Bunday holatlar g'oyat xilma- 
xil faktlarda: mahsulot sifatining pasayib ketishi, ommaviy ravishda brak 
(yaroqsiz) mahsulot chiqarishda, ish tashlashlarda, stixiyali va tashkiliy 
norozilikning boshqa shaldlarida namoyon boidi. Bulaming hammasi katta 
ijtimoiy va ishlab chiqarish xarajatlariga sabab boidi, korxona egalari va 
menejerlar tomonidan bularga javob tariqasida yuzaga kelgan harakat «insoniy 
qiyofaga ega boigan teylorizm* boidi.