kichik sohalar, birlashmalar, ayrim korxonalarga bo‘linadi; qishloq xo'jaligi
dehqonchilik va chorvachilikka, ular ichida esa ixtisoslashtirilgan tarmoqlarga
(g'alla, paxta, kartoshka yetishtirish, bog'dorchilik, go‘sht, sut, jun
yetishtirish va shu kabilarga) bo‘linadi.
Ayrim mehnat taqsimoti
ishlarva mehnat funksiyalarining ayrim korxona
yoki alohida tashkilot xodimlari o'rtasida: sexlar, uchastkalar,
brigadalar,
zvenolar, ayrim ijro etuvchi xodimlar bo'yicha,
shuningdek, ulaming
kasb-malaka guruhlari o'rtasida taqsimlanishini nazarda tutadi.
Ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish korxonalarida mehnat taqsimotining
har xil shakllari qo‘llaniladi.
Texnologik mehnat taqsimoti
ishlab chiqarish jarayonlarining qayta ishlash
(peredel) faza va sikllariga qarab bo'ladi. Bunda, eng muhimi, ulami
bajarishning texnologiya jihatidan bir xilligidir. Qayta ishlash va fazalar
ichida ayrim guruh ishlar: chilangar (tokarlik, slesarlik),
qizdirilgan yoki
sovuq metallni ikki b o 'lak q o lip (shtamp) orasigaolib urib, buyum
tayyorlovchi va hokazo boiadi. Guruhlar ichida esa ishlab chiqarish
jarayonlari sodir qilinadi.
Funksional mehnat taqsimoti
qo‘llanilganida birovlar asosiy ishni bajarishda
ixtisos topadi, boshqalari yordamchi ishni bajarishda, uchinchilari esa tayyoriash,
xizmat ko‘rsatish ishini bajarishda ixtisos orttitadi. Masalan, asosiy ishlab
chiqarishda texnologik jarayon bilan band boMgan ishchilar, navbatchi ta’miriash
ishchilari, ishlab chiqarish xonalarini yig‘ishtiruvchi (farrosh)lar bo‘ladi.
Malakali mehnat taqsimoti
yoki bajariladigan ishlarning murakkabligiga
qarab mehnatni taqsimlash murakkab ishlar bilan oddiy ishlami bir-biridin
ajratishdan iborat. Shu bilan birga mahsulot tayyorlashdagi texnologik
murakkabiik deganimizda, tayyoigarlik funksiyalarini va mehnat jarayonlarini
bajarishdagi, shuningdek, tayyorlangan mahsulot, ko‘rsatilgan xizmat
sifatini nazorat qilishdagi murakkabliklar e ’tiborga olinadi.
Operatsiyalar boyicha mehnat taqsimoti
ishchilar mehnatini eng to ‘la
taqsimlashdir. Bunda ishlab chiqarishning har bir ayrim jarayoni ishlab
chiqarish operatsiyasining tarkibiy qismlariga bo'linadi. Masalan, maxsus
sof bolt tayyorlashning texnologik jarayoni
temirchilik-metall toblash,
chelangar (tokarlik) - yunish, naqsh solish va o ‘yish, frezerlik-bolt
boshidagi qirralarini frezerlash operatsiyalaridan iborat.
Kasbiy mehnat taqsimoti
ishchilarning kasbiy ixtisoslariga qarab amalga
oshiriladi va ish joyida u yoki bu kasb (ixtisos) bo'yicha ish bajarish nazarda
tutiladi. Har bir tur ishning hajmiga qarab ishchilarga boMgan talabni —
sex, uchastka, ishlab chiqarish, korxona,
birlashma va hokazolar uchun
21
kasblar bo'yicha talab qilinadigan ishchilar sonini belgilash mumkin.
Iqtisodiy tomon deganda, makro va mikroiqtisodiyot darajasidagi
korxonalarda mehnat samaradorligini o'stirish hamda mahsulot sifatini
yaxshilash nazarda tutiladi.
Fiziologik tomon deganda, shunday mehnat taqsimoti ko‘zda tutiladiki,
unda ishdagi bir xillik kishi tanasining turli qismlariga og'irlik (nagruzka)
bir tekis bo'lmasligi, uzoq vaqt (oylar, yillar) davomida ishda bir xil
harakat natijasida toliqish yuz bermaydigan bo'lsin.
Ijtimoiy tomon deganda operatsiyalaming shunday tuzilmasi zarurligi
nazarda tutiladiki, unda ish qiluvchining jismoniy va aqliy ishi navbatlashsin
yoki qo'shib olib boriladigan bo'lib, m ehnat yoqimli b o ‘lsin,
uning
mazmundorligi oshsin, ishning jismoniy qismi kamaysin, jismoniy mehnat
bilan aqliy mehnat o'rtasidagi tafovut kamayib borsin.
Biroq mehnat taqsimoti — bu, faqat mehnat faoliyatining bir tomonidir,
xolos. U ayrim xodimlar va ular guruhlarining umumiy mehnat jarayonidagi
ayrim ishchilar mehnatini birlashtirishni talab qiladi. Barcha darajadagi
o'zaro bog'langan mehnat jarayonlarida ayrim ijrochilaming ish o'rinlaridan
tortib butun-butun korxonalar, kichik tarmoqlar va xalq xo'jaligining o'zaro
bog'langan tarmoqlarigacha birlashtirishni taqazo etadi. Bu
birlashtirish,
mehnat faoliyatijarayonidagi alohida ixtisoslashtirilgan ijrochilar о ‘rtasidagi
aloqalaming o'matilishi mehnat kooperatsiyasi deb ataladi
va mehnat
faoliyatining tashkil etilishidagi eng muhim elementlardan biri hisoblanadi.
«Yirik sanoat korxonalari bilan kasanachilar o'rtasida kooperatsiya
aloqalaiining mustahkamlanishi oila byudjeti daromadlarini oshirishdek muhim
muammoni hal etadi, ish bilan band bo'lmagan
aholini sonini keskin
qisqaitirish va uning faol qismini ishlab chiqarishga jalb etish imkonini beradi»1.
Mehnat kooperatsiyasining maqsadga muvofiq tashkiliy shakllarini
tanlash — mehnatni tashkil qilishning mehnat taqsimotidan keyingi,
ikkinchi muhim masalasidir.
Ijtimoiy va xususiy sektor korxonalarida texnikaning rivojlanish
darajasiga, ishlab chiqarish jarayonlari, tizimining tashkil etilish xarakteri
va usullariga qarab mehnat kooperatsiyasining turli shakllaridan foydalaniladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
