yoki turii bo‘lsa-da, bir-biri bilan bog'liq ishlab chiqarish jarayonlarida
rejali ravishda va biigalikda ishtirok etishi tushuniladi.
Asosiy sexlar bilan ulami
materiallar, idish va hokazolar bilan ta’min
etib turuvchi ko'makchi sexlar o ‘rtasidagi mehnat kooperatsiyasi ham
xuddi shunday bo'ladi.
Наг bir korxonada asosiy islilab chiqarishni tayyoriash, ishlab berish
va chiqarish sexlari o'rtasida mehnat kooperatsiyasi mavjud boladi. Bunday
sexlararo mehnat kooperatsiyasi shunga asoslanadiki, tayyorlov sexlarining
jamoalari ishlab berish sexlarini zarur yarimfabrikatlar bilan ta ’minlab
turadilar, yarimfabrikatlar bu sexlarda ishlanib, chiqarish sexiga o‘tkaziladi,
chiqarish sexida esa bu korxona mahsuloti tamomila ishlanib bo‘ladi.
Mazkur
sexlar o‘rtasida mahkam mehnat kooperatsiyasi, bundagi jamoalaming
mehnat faoliyatida to‘la uyg‘unlik bo‘lgan taqdirdagina istagan bir korxonada
rejali ravishda uzluksiz tayer mahsulot ishlab chiqarish ta ’min etiladi.
Ixtisoslashtirilgan uchastkalaming sex icliidagi mehnat kooperatsiyasi.
Bu sex ichidagi bir necha uchastka jamoalarining bir xil ishlab chiqarish
jarayonida yoki har xil bo‘lsa-da, bir-biri bilan bog'liq ishlab chiqarish
jarayonlarida rejali va birgalashib ishtirok qilishidir.
Mehnatga haq to'lashning jamoatchilik (jamoachillik) shaklini va tizimini
ishchilar idrok qilishlari quyidagi omillarga; jamoadagi ijtimoiy vaziyatga,
bilim
darajasiga, xodimlaming yoshi, malakasi, ishlab chiqarish stajiga,
ayrim operatsiyalami normalash holatiga, ish
haqi tizimining tuzilish va
qo‘llanish usuli va hokazolarga bog'liq.
Sotsiologlar tomonidan o‘tkazilgan ilmiy tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki,
mehnatni tashkil etishning brigada shakli joriy bo‘lgan uchastkalarda ishlab
chiqarish faoliyatidan qanoat hosil qilgan ishchilar salmog'i individual
mehnat shakli hukm suigan uchastkalardagidan ko'ra ancha yuqori bo‘lib,
tekshirilgan sonning qariyb 82 foizini tashkil etadi. Mehnat individual tartibda
tashkil etilgan uchastkalarda mehnat faoliyatidan qanoat hosil qilgan
ishchilar 54-60 foizni tashkil qiladi.
Mehnat taqsimoti va kooperatsiyasi korxonalarning ixtisoslashuvi va
kooperatsiyasini obyektiv zarur qilib qo‘ydi. Xodimlar va bo'lim lar
jamoalarining manfaatlarini hisobga olgan holda ulaming maqsadga muvofiq
ixtisoslashuvisiz, vakolat doirasini q a t’iy chegaralab,
birgalikda ish
bajaruvchi barcha qatnashchilarning aniq o‘zaro yordam ko‘rsatishini tashkil
etmasdan turib, mehnat samarali bo‘lishini ta ’minlash mumkin emas.
Mehnat taqsimoti va kooperatsiyasi o ‘zaro bog‘langan hamda bir-birini
taqazo etadi. U shu narsada ifodalanadiki, mehnat vazifalarini chegaralab,
23
muayyan xodimlarga (xodimlar guruhiga) biriktirib qo‘yish ulaming o ‘zaro
yordam ko'rsatish predmetini oldindan belgilab beradi. Shuning uchun
ham «mehnat taqsimoti» tushunchasi keng m a’noda undan ajratib
bo‘lmaydigan «kooperatsiya» tushunchasini ham ta’riflaydi. Shu bilan birga
odamlaming birgalikdagi faoliyat jarayonidagi o‘zaro yordam ko‘rsatish
shakllari, o ‘z navbatida, yakka tartibdagi
va jam oa tarzidagi mehnat
taqsimotining tegishli chegaralarini belgilab beradi.
Biroq mehnat taqsimoti aniq ifodalangan
chegaralarga
ega. Awalo
texnologiya chegaralari:
masalan, tokarlik stanogida detalni charxlashdagi
bitta aylanish, buyumni montaj qilishda bitta yig‘uv jufti
va shu kabilar
bunga misol bo‘lishi mumkin. Har qanday operatsiya bir necha mehnat
amallaridan, umumiy maqsadli vazifa bilan bog‘liq bo‘lgan harakatlardan
tashkil topadi.
Ko‘p hollarda texnologik chegaralarga yaqinlashish imkonini bermaydigan
mehnat taqsimoti ham muhim ahamiyatga ega.
Iqtisodiy chegara
ishlab chiqarish
siklining umumiy davom etishi va mehnat sarfi darajasi bilan belgilanadi. Asosiy
ishlab chiqarishdagi chuqur mehnat taqsimotida ikkita murakkablik mavjud:
birinchisi — tor ixtisoslashgan bitta ish o‘midan boshqasiga buyumlami tashishga
va operatsiyalararo texnik nazoratga qo‘shimcha vaqt.sarf etiladi; ikkinchisi -
ko‘pgina operatsiyalar vaqt jihatidan belgilangan chegaradan chiqib ketishi
mumkin, bu esa awalgi operatsiyalar bilan bog‘liq mehnat buyumlarini kutish
tufayli birmuncha vaqtning bekor sarf bo‘lishiga olib keladi.
Natijada asosiy va
yordamchi operatsiyalaming umumiy mehnat sarfi darajasi ortib ketishi, ishlab
chiqarish siklining vaqti esa qisqarmasdan, ko‘payib ham ketishi mumkin.
Ommaviy ishlab chiqarishda konveyerlaming tatbiq etilishi bu xildagi salbiy
hodisalar kamayishiga olib kelishi, biroq bu jarayon yana boshqa bir psixofiziologik
chegarani keltirib chiqarishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: 
