Toshkent davlat agrar unversiteti termiz filiali

Pul mablag’lari sarflari
Bevosita pul harajatlariTo’g’ridan-to’g’ri harajatlarga: S_a- amortizatsiya ajratmalari, S_ta’mir- ta’mirlash, S_t.s- texnik servis va S_m- ishlatishdagi materiallar narxi; S_maosh- mexanizatorlar maoshi; S_yor- yordamchi ishlar narxi kiradi.
Bevosita sarflar miqdori aniqlanadi:
S_b = S_a + S_t + S_t.s+ S_e.m + S_maosh + S_yor
Keltirilgan pul harajatlari
Keltirilgan foydalanish sarflarini hisoblashda K_k kapital mablag’lardan olinadigan Ye_n me’yoriy foyda ham hisobga olinadi. Ye_n ning normativ qiymati 0,15 olinadi.
Bu holda keltirilgan sarflar, so’mg’ga: S_k = S_b+ Ye_n× K_k
Nazorat savollari:

1. Qaysi ekspluatatsion xossalar asosida agregat tuzish mumkin?

2. Agregatning to’g’ri tuzilishi bilan bajarilgan operatsiyani (ishni) uning tannarxi orasida qanday bog’liqlik mavjud?
3.Mexnat sarfi nima?
4.Energetik sarflar deganda nimani tushinasiz?
5.Yoqilg’i sarfi deganda nimani tushinasiz?


14-Mavzu:Avtomatik vositalar haqida umumiy tushunchalar.
Reja:
1.Avtomatlashtirishning mohiyati, tizimlari, turlari va funktsiyalari.
2. Avtomatlashtirish tizimlarining elementlari.
3 Datchiklar.
4 Avtomatlashtirish samaradorligining asosiy ko’rsatkichlari.

1. 
   Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish
   

Har qanday texnikaviy jarayon fizikaviy kattaliklar, ya’ni jarayon ko’rsatkichlari bilan ifodalanadi. Bu ko’rsatkichlar jarayonning to’g’ri borishi uchun yo o’zgarmas saqlanishi yoki topshiriqdagi chegarada tutiligai yohud topshiriqdagi qonun bo’yicha o’zgarigli lozim. Jarayonning ko’rsatkichlarini saqlash yoki talab etilgan yo’nalishda o’zgartirish uchun zarur bo’lgan operatsiyalar majmui rostlash deb ataladi. Odamning hech qanday ishtirokisiz sodir bo’ladigan rostlanish avtomatik deb, shunday rostlash ishlarini bajaruvchi rostlovchi" qurilmalar esa avtomatik rostlagichlar deb ataladi, Rostlash zarur bo’lgan jarayon bajaruvchi texnikaviy qurilma rostlash ob’ekti deyiladi.

Rostlanishni amalga oshirish mumkin bo’lishi uchun ob’ektda rostlovchi organ bo’lishi kerak. Rostlash ob’ekti va avtomatik rostlagich majmui avtomatik rostlash tizimi (ART ni) hosil qiladi, Har qanday avtomatik roslash tizimini ish- jarayonida turli faktorlar ta’sirida bo’ladigan alohida qurilmalar - elementlar tarzida ko’rsatish mumkin. Bularga tizimning ham o’ziga ham uning alohida elementlariga keladigan ta’sirlar kiradi. Ta’sirlar ichki za tashqi bo’ladi (misollar keltirish va so’zlab berish kerak). Tizimlarning ish jarayonida rostlanadigan miqdorini belgilangan chegarasida saqlash yoki topshiriqdagi qonun bo’yicha -o’zgartirish rostlanishning ochiq yoki berk tsiqllari bo’yicha bajarilishi mumkin. Ketma-ket ulangan: rostlash ob’ekti RO, rostlagich R va topshirgich 3 (bu qurilma yordamida tizimga topshiruvchi, x(0 beriladi) dan. tuzilgan tizimni ko’rib chiqib, ochiq va berk tsiqllar bo’yicha rostlash sxemalarini o’rganish.
Avtomatik jarayoni to’liq, chala va kompleks turlarga bo’linadi. -Avtomatik qurilmalar shu jarayonda quyidagicha funktsiyalarni bajaradi.
A) avtomatik signalizasiyasi nonormal va avariya texnologik o’lchamlarini o’zgartirishini xizmat qiluvchi xodimlarga etkazish (tovush, chiroq) V) avtomatik himoyalash - texnologik qurilmalarni nonormal ish rejimlaridan himoyalash uchun xizmat qiladi (himoyalash apparatlar ish mexanizmlarini avtomatik ravishda ishdan uzadi).
S) Blokirovka qilish - ayrim mexanizmlar, qurilma va elemeatlam! o ‘zam Qo ‘shish.
O) avtomatik boshqarish - odamning ishtirokisiz texaik vositalar ob’ektlarini boshqarish yoki avtomatik sozlssh, rostlash, birorta texnologik o ‘lchamlarni nazorat qilish.
2. Har qanday avtomatika tizimi o’zaro boglangan alohida elementlardan iborat. Avtomatika tizimini bir qismi avtomatika eiementi deb ataladi. Sezgir elementlar - datchiklar, o’zgartkichlar, taqqoslash elementlari, kuchaytirisblar, ijroiya mexanizmlarining elementlari, rostlash ob’ektlari korrektlovchi elementlar va sozlash elementlaridan iborat. Qo’shimcha ravishda komanda apparatlar, himoya apparatlari va nazorat - o’lchash asboblari ishlatilishi mumkin.
3. Rostlanuvchi miqdorning barqaror qiymatidan og’isiiini o’ichaydigan har qanday avtomatik rostlash tizimida ulchash organi bo’ladi. o’lchash organi opshshning faqat qiymati va ishorasigina o’lchab qolmay, balki shu og’ishmBg keyinchalik avtomatik rostlashni tizimida foydalanish uchun qulay ko’rinishga ham keltiradi. Elektrik miqdorlarni o’lchash boshqalarga nisbatan oson. SHuning uchun ko’pchilik hollarda noelektrik miqdorini chiqishidagi elektrik datchiklar o’zgartiradi. Bunday o’lchash organlari datchiklar deb Datchiklar, birinchidan, o’lchanadigan miqdorning nomi bo’yicha, ikkinchidan, o’lchash organining signali qanday parametrga o’zgartirilishiga qarab tasniflanadi. Reostatli datchiklar avtomatika tizimlarida turli kuch, moment, chiziqli va burchakli qo’shishlar va boshqa rostlanuvchi miqdorlarni o’lchash uchun kumirli, potensioraetrik, tenzometrik va kontaktli datchiklar ishlatiladi.

2. 
   Induktiv datchiklar ishlash prinsipi po’lat yakor siljiganda g’altakning induktiv qarshiligining oddiyligi va puxtaligi, chiqishdagi -quvvatning kattaligi va harakatdagi kontaktlarning yo’qligi tufayii bosimni. o’lchash va rostlash, turli suyuqliklar va gazlar sarfini o’lchashda keng kulamda ishlatilmoqda. .
   

datchiklar - kondensatorning sig’imi elektrodlarning shakliga va geometrik o’lchamlariga, dielektrik kirituvchanlikga, qoplamalari orasidagi masofaga bog’liq.
O’lchanadigan noelektrik miqdor bevosita kondensatorning yuqorida aytilgan parametrlaridan biri ham bo’lishi va o’zgarib, kondensatorning sig’imini o’zgartirishi mumkin.
Fotoelektrik o’zgartgichlar - noelektrik miqdorlarni o’lchash uchun fotoelektrik o’zgartgichlar fotoelementlar keng ko’lamda ishlatiladi. ularni ishlash prinsipi fotoelektrik effektga asoslangan.
Harorat datchiklari - qizdirilgan jism yoki boshqa biror muhit haroratini turli asboblar bilan o’lchash mumkin. Amalda kontaktli termometrlar, qarshilik termometrlar, termoparalar, yarim o’tkazgichli termo-qarshiliklar, termostatlar, bimetall termorostlagichlar va boshqalar keng ko’lamda ishlatilmoqda (so’zlab berish kerak).
Birorta soddalashtirilgan avtomatik boshqarish sxemasini tuzilishi va ilashini so’zlab berish kerak. (Masalan, havo haroratini avtomatik rostlash elektrik sxemasi, minorali yoki minorasiz suv nasos stantsiyalarini avtomatik boshqarish elektrik sxemalari).
Qishloq xo’jalik ishlab chiqarish jarayonlarining avomatlashtirish qishloq xo’jaligini elektrlashtirish sohasida samarali yo’nalishlardan biridir, Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishini avtomatlashtirishni quyidagi hollarda samarali deb hisoblash mumkin: mehnat imumdorligi oshadi va bevosita harajatlar kamayadi va kapitai - harajatlar kamayadi. Avtomatlashtirishning samaradorligini bildiruvchi asosiy eng muhim texnika -iqtisodiy ko’rsatkichlarga quyidagilar: harajatni qoplash muddati, rentabellik, qo’l mehnati sarfini kamaytirish, texologikni oshirish kerak.


1). Avtomatlashtirishga ketgan ulgurji harajatlarvi qoplash muddati:
T=(Ka-Kn)g’(En-Ea), bu erda Ka va Kn - atomatlashtirilgan va avtomatlashtirilmagan ishlab chiqarishga sarflangan ulgurji harajatlar. Yen va Yea,-avtomatlashtirilgan va avtomatlashtirilmagan ishlab chiqarishdagi ekspluatatsion harajatlar.
2). Ishlab chiqarishning rentabelligi ishlab chiqarishning davomadi darajasini bildiradi R=(S1-S2)g’Sx%, bu erda S - mahsulotning ulgurji bahosi, mahsulotning tannarxn.
3). Kul mehnatn sarfini kamaytirish foiz hisobida aniqlanadi. AZ=(ZmM. - Zi.a,jg’3t n. xl% bu erda, Zt.p. pa Zt.a. avtomatlashtirilmagan va avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish mahsulot birligiga mehnat sarflari.