Toshkent davlat agrar unversiteti termiz filiali

O’ZGARMAS TOK ZANJIRLARI
O’zgarmas tok. Kiymati va yo’nalishi o’zgarmaydigan tok u.t. deyiladi. U.t. I bilan belgilanadi. U.t. ning musbat yo’nalishi uchun musbat zaryadli zarracha (ion)larning elektr maydon kulanganligi yo’nalishidagi harakati kabul kilingan. U.t. ning manbalari sifatida Volьte elementi, Plante elementi (akkumulyator), elektromaxnik va magnitgidrodinamik (MGD) generatorlar qo’llaniladi. Ularda kimyoviy, mexaniq yoki issiqlik energiyasi o’zgarmas tok energiyasiga aylantiriladi. Xozirgi paytda, ayniksa elektrotransportlarda qo’llaniladigan o’zgarmas tok energiyasining kup qismi turli tipdagi tugrilagichlar vositasida o’zgaruvchan toklardan xosil kilinadi. U.t. xosil kilish uchun o’zgarma tok generatorlaridan ham keng foydalaniladi.
Elektr toki. Tashki elektr maydon ta’sirida utkazgichlardagi erkin elektronlar yoki ionlarning
tartiblangan harakati E.t. deb yuritiladi.
Elektr zanjir. Elektr energiya manbai, elektr istemolchilari va ularni ulovchi simlardan tuzilgan zanjir E.z. deyiladi. E.z. tarkibida kommutatsion apparat va elektr ulchash asboblari bulishi ham mumkin (18.1).

Elektr zanjir sxemasi. Elektr zanjirdagi elementlarning uzaro qanday ulanish ko’rsatilgan grafik tasvir E.z.s. deyiladi (18.1-rasm). Sxemalarda elektr zanjiridagi har bir element GOSTda kabul kilingan shartli belgi bilan ko’rsatiladi.

TRANSFORMATORLAR

Bir fazali transformator. O’zgaruvchan tok kuchlanishli o’zgartiruvchi statik elektromagnit apparat T. deyiladi. T. lardan juda kup maksadlarda foydalaniladi. Xususan elektr energiyasini uzok masofalarga uzatishda va iste’molchilarga taksimlashda respublika, xatto bir necha mustakil davlat mikyosida umumiy energetik sistemalar yaratishda T. lar bekiyos katta ahamiyatga ega. 22.1-rasmda B.f.t. ning tuzilishi va ishlash prinsipiga doir sxema berilgan. Bunday oddiy transformator berk po’latga o’ralgan birlamchi ω₁ va ikkilamchi ω₂ chulgamlardan iborat bo’ladi. Bunday transformatorni elektr tarmogiga ulanadigan chulgami va unga tegishli parametrlar birlamchi, iste’molchilarga ulanadigan chulgami va unga tegishli parametrlar esa ikkilamchi deb yuritiladi. Birlamchi chulgamga berilgan o’zgaruvchi U₁ kuchlanishdan I tok va po’lat o’zak orqali yopuluvchi F magnit okimi xosil buladi. Elektromagnit induktsiya konuniga muvofik o’zgaruvchan F magnit okimi bilan kesiluvchi birlamchi chulgamda uzinduktsiya EYuK , ikkilamchi chulgamda esa uzaro
Bir fazali transformator sxemasi

ELEKTR TA’MINOTI VA UNING SISTEMALARI.

Elektr ta’minoti. Xalk xujaligining barcha soxalarini – sanoat, kishlok xujaligi, transport, shahar xujaligi va boshkalarni elektr energiyasi bilan ta’minlash E.t. deyiladi. E.t. sistemasiga energiya manbalari, kuchaytiruvchi va pasaytiruvchi podstantsiyalar, elektr uzatish va taksimlash liniyalari, elektr tarmoklari va boshka yordamchi qurilmalar kiradi.
Elektr energiya manbalari. Elektr energiyasini asosan elektr stantsiyalarida urnatilgan uch fazali sinxron generatorlar ishlab chiqaradi.
Elektr stantsiya. Elektr energiyasini xosil qiladigan agregatlar, uskuna va apparatlar hamda ular urnatiladigan bino va boshka yordamchi qurilmalardan iborat inshoot E.s. deyiladi. Elektr manbaiga kura TES, TETS, GES, GAES, AES va boshka turlarga ajratiladi.
Issiqlik elektro stantsiyasi (IES). Kattik, suyuk yoki gaz xolatdagi organiq yokilgilarning issiqlik energiyasini elektr energiyasiga aylantirib beradigan stantsiyaga aytiladi. Elektr energiyasining kupchilik qismi IESlarda ishlab chiqariladi. Generatorlarni aylantiruvchi birlamchi motorlar turiga kura TES lar bug trubinali, gaz trubinali va dizel elektr stantsiyalariga bulinadi.
Bug trubinali gaz kondensatsion elektrostantsiya (KES) KESning asosiy energetik agregatlari qatoriga suv yoki bug okimi xosil qiladigan trubalar batareyasidan iborat kozon qurilmasi bug trubinalar va trubogeneratorlar kiradi. KESlarda yokilgilarning issiqlik energiyasi kozon sistemasida suvni yuqori bosimli bugga aylantiradi. Bu bug bosimi ta’sirida Trubina parraklari generatorlarni harakatga keltiradi va natijada issiqlik energiyasi trubinada mexaniq energiyaga, generatorda esa elektr energiyasiga aylantiriladi. Trubina parraklaridan utgan bug sovutgichlar vositasida suvga aylantirilib, nasos orqali yana isitgichga (kozon sistemasi)ga yuboriladi. KESlarni ishga tushirish davomiyligi 3-6 soat, foydali ish koeffitsienti η =32…40% buladi.
Gaz trubinali elektr stantsiya. Bunday stantsiyalarda maxsus yokilgining yonishidan xosil bo’lgan gaz maxsuloti bilan xavo aralashmasi birgalikda trubinalarni aylantiradi. SHu sababli bunday stantsiyalar GTES deyiladi. Gaz trubinali agregatlar 25…100 mVT quvvatlarda chiqariladi. Ulardan energo sistemadagi yuklamaning maksimumida yoki avariya xollarida darxol ishga tushiriladigan rezerv agregatlar sifatida foydalaniladi.
Dizelь elektr stantsiya. Birlamchi motor sifatida dizel motor ishlatilgan stantsiyalar DES deyiladi. Statsionar DESlarda quvvati 110-750 mVT bulgan turt taktli dizel agregatlardan foydalaniladi. Energiya po’ezdlarda quvvati 10 mVTgacha bulgan statsionar tipli DEZ ishlatiladi. Avtomobilь yoki temir yul platformasiga urnatiladigan Kuchma DES da esa 25-150 kVt li agregatlar qo’llaniladi. DES kupincha kishlok, urmon xujaligi va kidiruv partiyalarida asosiy yoki rezerv stantsiya sifatida ishlatiladi, dizel elektrovoz va dizel elektroxodlarda esa undan asosiy elektr qurilma sifatida foydalaniladi.
Gidroelektr stantsiya (GES). Suv okimi energiyasini elektr energiyaga aylantiradigan stantsiya GES deyiladi. GES tarkibiga gidrotrubina va gidrogeneratordan tashkari tugon va boshka gidrotexnik inshootlar ham kiradi. Suvdan foydalanish sxemasi va suv bosimini xosil kilish usuliga kura GESlar uzanli, tugonli, derivatsion va gidroakkumlyatsiyalovchi stantsiyalarga bulinadi. GESlarning ishga tushirish davomiyligi 1-5 minut, foydali ish koeffitsienti η=85-87% buladi.
Tugonli va uzanli GES. Bunday GESlar tekislikda okadigan sersuv daryolarda yoki togdan okib tushadigan daryolarda kuriladi. Bu ikki xil GESda ham suvning bosimini xosil kilish uchun uning satxi tugon vositasida kutariladi. GESlarda elektr stantsiya binosi tugon inshootining bir qismini tashkil qiladi.
Derivatsiyali GES. Daryo uzanidan ajratib chiqarilgan ma’lum kiyalikdagi kanal, trubalar yoki tonnelga kurilgan D.GES deyiladi. D.GES asosan uzani katta kiyalikka ega bulgan daryolarda kuriladi.
Gidroakkumulyatsiyalovchi elektr stantsiya (GAES). GAES ikki rejimda ishlaydi: 1. Elektr energiyasiga extiyoj kam bulgan davrlarda, masalan, tungi paytlarda, uning nasos rejimida ishlaydigan agregatlari boshka elektro stantsiyalardan energiya olib, pastki ombordagi suvni yuqoridagi omborga chiqaradi, bunda GAES ning generatorlari motor vazifasida, trubinalari esa nasos bulib ishlaydi, bu vaqtda omborda suv yigiladi (akkumulyatsiyalanadi).
2. elektr energiyasiga extiyoj eng katta bulgan vaqtlarda GAES elektr stantsiya rejimida ishlaydi va unda ishlab chiqarilgan elektr energiya energiya sistemaga uzatiladi (generatsiyalash rejimi). Bunday elektr stantsiyalarning foydali ish koeffitsienti η=70-75% buladi.
Atom elektro stantsiyasi (AES). Atom energiyasini elektr energiyasiga aylantirib beradigan stantsiya AES deyiladi. AESlarda radiaktiv elementlar yadrosining atom reaktrida parchalanishi natijasida xosil bulgan elektr energiyasidan truboagregatlarini harakatga keltiruvchi rux xosil kilinadi. AESlarning ishga tushirish davomiyligi 3-6 soat, foydali ish koeffitsienti η=35-38% buladi.
Davlat rayon elektro stantsiyasi (DRES). Energiya manbalari yakinida kurilgach katta quvvatli KES va GES Lar DRES deyiladi. DRESlar mamlakatning turli rayonlaridagi elektr iste’molchilarini energiya bilan ta’minlaydi. SHu sababli ular davlat rayon elektro stantsiyalari deb yuritiladi. IESlar esa nisbatan kichik quvvatli buladi va elektr iste’molchilariga nisbatan urta joyga kuriladi. SHu sababli ular maxalliy stantsiyalar qatoriga kiradi.
Elektr tarmoklari.
Elektr tarmoklari. Elektr energiyasini iste’molchilarga uzatadigan va taksimlaydigan qurilmalar E.t. deyiladi. Xozirgi paytda elektr energiyasining taxminan 98 foizi Hamdustlik mamlakatlari yagona energik sistemasiga kirgan turli kuchlanishdagi E.t. orqali uzatiladi va taksimlanadi. E.t.i: ta’minlovchi va taksimlovchi, o’zgaruvchan va o’zgarmas tok tarmoklariga, 1000 V gacha va yuqori kuchlanishli, ochiq simli va kabeli, radial va xalkali tarmoklarga ajratish mumkin. E.t. tarkibiga, elektr uzatish liniyalaridan tashkari, kuchlanish kiymatini va tok turini o’zgartiruvchi transformator va o’zgartkich podstantsiyalari hamda taksimlash qurilmalari RU (raspredelitelьnoe ustroystva) kiradi. Hamdustlik mamlakatlarida 750 KV va 1150 KV li E.t. ni ishga tushirish borasida tayyorgarlik ishlari olib borilmokda.
Taksimlash qurilmalari (TK). Tok taksimlovchi shinalar sistemasidan hamda kommutatsion va himoya apparatlaridan iborat qurilma T.k. deyiladi. T.k. ning turi uzatiladigan elektr energiyaning quvvati va kuchlanishiga hamda uzatish liniyalari va ularning tarmoklari soniga karab tanlanadi. Kupincha T.k. ma’lum sxemalarga muvofik komplekt xolda zavod sharoitida ishlab chiqariladi. Bunda ularning hamma uskuna va apparatlari metall shkaflarga joylangan buladi. Turli tipdagi ana shunday tayyor T.k. guruxidan ularning talab etilgan sxemasini tuzish mumkin. Transformator pod (kichik) stantsiyasi. Kuchlanishni o’zgartiruvchi transformatoralar va elektr energiyasini taksimlovchi qurilmalar birgalikda T.p. deyiladi.
T.p. elektr energiyasi bilan ta’minlash sistemasining asosiy zvenosi hisoblanadi.
Taksimlash punkti (TP). Berilgan elektr energiyani kabul kilib olib, uni shu kuchlanishda iste’molchilarga taksimlaydigan podstantsiya qurilmasi T.p. deyiladi.
Komplekt transformator podstantsiyalari. 1 MVA gacha quvvatli, 6-10, 04-023 kV kuchlanishli, berk korpuslarga urnatilgan bita yoki ikkita transformator, kommutatsion va himoya apparatlari bilan jixozlangan (zavod sharoitida komplektlangan) podstantsiya KTP deyiladi. Sanoat korxonalari va kurilish ob’ektlarida bunday KTP lardan keng foydalaniladi.

• 
  Elektr yuritma. Elektrodvigatel va uning harakatini ish mashinasiga uzatuvchi mexanizmdan (reduktor yoki uzatma qutisidan) hamda boshqaruvchi elektr apparatlardan iborat sistema Elektroyuritma deyiladi. Aylanish chastotasi (tezligi) rostlanadigan sistemalarda elektr dvigatelga beriladigan kuchlanish yoki tok chastotasini rostlovchi o’zgartkichlar ham elektroyuritma tarkibiga kiritiladi.
  
• 
  Elektryuritmalar elektr energiyasini mexaniq energiyaga aylantiradi va dvigatel validan olinadigan mexaniq energiyani texnologiya talablariga mos ravishda elektr usulda rostlab turadi. Bunda elektr dvigatelni ishga tushirish, uning aylanish chastotasini rostlash, tormozlash va reverslash jarayonlari elektr apparat va asboblar vositasida boshqariladi. Elektryuritmalar transmissiyali, yakka dvigatelli va ko’p dvigatelli turlarga bo’linadi. Transmissiyali elektryuritmalar o’z navbatida, umumiy transmissiyali va guruxli turlarga, yakka dvigatelli Elektryuritmalar esa oddiy va individual yuritmalarga, ko’p dvigatelli elektryuritmalar ham oddiy va individual yuritmalarga bo’linadi. Boshqarilish usuliga ko’ra, elektryuritmalar avtomatlashtirilgan va avtomatlashtirilmagan, dvigatel xususiyatlari va texnologik talablarga ko’ra, rostlanadigan va rostlanmaydigan turlarga ajratiladi.
  

• 
  Umumiy transmissiyali elektryuritma. Elektr dvigatelining harakatini po’lat arqon yoki tasmalar vositasida korxona tsexlaridagi bosh transmissiyalarga uzatuvchi yuritmaga aytiladi. Bunda har bir ish mashinasiga harakat tasmalar orqali bosh transmissiyadan uzatiladi. Bu yuritmalar tejamsizligi va nokulayligi sababli xozirgi paytda umuman qo’llanilmaydi.
  
• 
  Guruxli elektr yuritma. Bosh transmissiyadan bir gurux ish mashinalariga harakat uzatuvchi yuritma G.e.yu. deyiladi. G.e.yu. ham uzining tejamsizligi va nokulayligi sababli xozirgi paytda deyarli kullanilmaydi.
  

Oddiy yakka dvigatelli elektr yuritma. Har bir ish mashinasi undan aloxida o’rnatilgan elektr dvigatel bilan harakatlantiriladigan yuritmaga aytiladi. Bunda ish mashinasining kinematikasi va uzatilishiga xech qanday o’zgartish kiritilmaydi. Bu yuritmalar tejamliligi, kulayligi, samaradorligi jixatidan elektr yuritmalarining takomillanishida muxim o’rin tutgan. (elektr dvilatel va nasos)

•