Mustaqil ish 3

Mustaqil ish 3

ELEKTRZANJIRLARIDAO‘TKINCHIJARAYONLAR

1. 
   Umumiyma'lumotlar
   

Avvalgi boblarda yig‘iq parametrli chiziqli elektr zanjirlarida turg‘un, ya'ni kuchlanishi vatoki o‘zgarmas (o‘zgarmas tok zanjirlari) yoki sinusoidal tok va kuchlanishli (sinusoidal tok zanjirlari) jarayonlar o‘rganilgan edi.

Aytaylik,o‘zgarmaskuchlanishmanbayigaketma-ketrezistorvainduktiv g‘altak ulangan bo‘lsin (1- rasm, a).


a)


b)

1. 
   rasm
   

Nazariyjihatdanbundayzanjirdatokcheksizkattavaqtdavomida,amalda esa cheklangan vaqtda turg‘un qiymatga ega bo‘ladi (1- rasm, b). Agar zanjirdagi tok turg‘un qiymatga ega bo‘lganidan so‘ng kuchlanish o‘zgartirilsa, u holda tok mos ravishda yana o‘zgaradi. Bir turg‘un rejimdan boshqa turg‘un rejimga o‘tish ma'lum vaqt davomida sodir bo‘ladi.
Elektrzanjirlaridabirturg‘unholatdanikkinchiturg‘unholatgao‘tishdapaydo bo‘ladigan elektromagnit jarayon o‘tkinchi jarayon deb ataladi. O‘tkinchijarayontugashibilanelektrzanjiriholatioldingiholatidan,masalan, sxemagata'siretuvchiEYK,sxemaparametrlariningqiymati,kuchlanishyoki tok amplitudasi, fazasi, shakli yoki chastotasi o‘zgarishi bilan farq qiladi. Elektr zanjirlarida o‘tkinchi jarayonlar kommutatsiya natijasida sodir bo‘ladi. Kommutatsiya - bu elektr zanjirida ulash (2- rasm, a) yoki uzish (2- rasm, b)jarayonidir.

Kommutatsiyaoniy
(t0)
vaqtdavomidasodirbo‘ladi.

2. 
   rasm
   

Fizik jihatdan o‘tkinchi jarayon zanjirning kommutatsiyagacha bo‘lgan energetik holatidan kommutatsiyadan keyingi energetik holatiga o‘tishdir. Agar zanjirda energiya yig‘uvchi elementlar, ya'ni induktiv g‘altak va kondensatorbo‘lsa,o‘tkinchijarayonma'lumvaqtdavometadi.Zanjirninghar bir ishchi holatiga uning elektr va magnit maydonlarida ma'lum energiya zahirasi mos keladi. Zanjirning bir holat(rejim)dan ikkinchi holat(rejim)ga o‘tishiundato‘planganenergiyalaro‘zgarishi(ortishiyokikamayishi)gaolib keladi.Zanjirinduktivg‘altagidato‘planganmagnitmaydonienergiyasi

Li²
_{W } L
vakondensatordato‘planganelektrmaydonienergiyasi
Cu²
_{W } C

L ₂ C ₂
o‘z qiymatlarini sakrab o‘zgartira olmaydi, chunki bunday o‘zgartirish

^dWL
,
^dWC_


_dt

dt _
uchunmanbadancheksizkattaquvvatiste'molqilish

talab qilinar edi. Bu esa fizik nuqtai nazaridan mumkin emas. Shuning uchun haminduktivelementgaegabo‘lganshoxobchauzilganidauzilishjoyidaelektr yoyi hosil bo‘ladi va unda induktiv elementda to‘plangan magnit maydoni energiyasi sarf bo‘ladi. Xuddi shunga o‘xshash zaryadlangan kondensator qismalari o‘zaro qisqa tutashsa, shu joyda elektr yoyi hosil bo‘ladi va unda ham kondensator elektr maydonida to‘plangan energiya sarf bo‘ladi. Amalda o‘tkinchijarayonvaqtielektrotexnikzanjirlardasoniyalarulushinitashkiletsa,

nazariyjihatdano‘tkinchijarayonvaqti
t
gachadavometadi.

Elektr zanjirining kommutatsiya (boshlang‘ich) ondagi rejimi boshlang‘ich holati deyiladi va shu holatga nisbatan o‘tkinchi jarayon odatda analitikyokiossillografiktahliletiladi.O‘tkinchitok,kuchlanish,EYKvah.k.

larkichikharflarbilan,ularninganiq^t
vaqtdagiqiymatlariesa
i(t),
u(t),
e(t)

shakldako‘rsatiladi.Tokningkommutatsiyadanbevositaavvalgiqiymati

i(0_),
kommutatsiyapaytidagiqiymati
i(0)
vao‘tkinchijarayontamom

bo‘lishidagi qiymat esa
i()
shaklda ko‘rsatiladi. Elektr zanjirlaridagi

o‘tkinchi jarayonlar ma'lum bir foydali maqsadlarda qo‘llanishi (masalan, radiotexnikaqurilmalari,avtomatikboshqarishtizimlarivaboshqazanjirlarda) yokizararlioqibatlargaolibkelishimumkin(masalan,kattainduktivlikkaega zanjirlar uzilishida izolyasiya uchun xavfli bo‘lgan o‘ta kuchlanishlar paydo bo‘ladi, kondensatorli zanjirlarda, transformatorlar va elektr mashinalardagi qisqatutashishdatoklarqiymatibirnechabarobarsakrashimumkin).Shunday

qilib,o‘tkinchijarayonlaroqibatinitahliletishmuhandislikmuammolarini yechishni taqozo etadi.

2.