4-mavzu. Xo’jaliklarda terimni to’g’ri tashkil qilishni nazariy asoslari.
Reja:
1. Dalalarni paxta hosilini yig’ib-terib olishga tayyorlash
2.Pishib yetilgan paxta dalasini defoliatsiya va desikatsiya qilish.
3.Paxtani qo’lda va mashinada terish qoidalari.
4.Ko’rak terish va chivish mashinalari.
1. Dalalarni paxta hosilini yig’ib-terib olishga tayyorlash
G’o’za tupidagi ko’saklar hammasi baravariga pishmaydi. Pastki shoxlardagi
ko’saklar oldin pishadi, so’ngra o’rta shoxlardagi ko’saklar
sovuq tushguncha pishib
ulguradi, shuning uchun ulardan chiqadigan paxta vazmin va sifatli bo’ladi. Yuqori
shoxlardagi ko’saklar esa sovuq tushgunga qadar yetilib ulgurmaydi, natijada ulardan
olinadigan paxta yengil va sifati past bo’ladi. Pastki va yuqori shoxlardagi ko’saklarning
yetilishi o’rtasida 1,5...2 oy, ba’zan esa bundan ham ko’proq vaqt o’tadi. SHuning uchun
paxta hosili bir necha marta terib olinadi.
G’o’za ko’saklarn avgust oxirida ochila boshlab, sentyabrning oxiri va oktyabrning
boshlariga kelib, yoppasiga ochiladi. Oktyabr oyining oxirlarida ko’saklarning
ochilishi
kamayib, noyabrning yarmiga borib, sovuq tushishi bilan g’o’za rivojlanishdan to’xtaydi.
Terimchilarning ish unumini oshirish, terimga sarf bo’ladigan mehnatni kamaytirish
va terilgan paxtaning sifatini yaxshilash maqsadida paxtani 3...4 marta terish tavsiya
etiladi. Ochilgan paxta qo’l bilan yoki paxta terish mashinalarida teriladi. Qo’l bilan
terilgan paxtann qabul qilish va ularni oftobda quritish uchun bir paxtachilik jamoasida
uch-to’rtta maxsus maydonchalar bo’lishi kerak. Terimchilardan
qabul qilib olingan
paxtani iflos qilmaslik va unga tosh-tuproqlar aralashib ketmasligi uchun maydonchalarni
asfaltlash yoki somonli loy bilan suvash kerak.
Paxta hosilini terib olishga tayyorlanish choralariga quyidagi tadbirlar kiradi:
mehnat resurslaridan unumliroq foydalanish va yetishtirilgan hosilni yig’ib-terib olishni
muddatida tugatish maqsadida terimchilarni va mavjud texnikani to’g’ri taqsimlash; paxta
teruvchilar orasida instruktaj o’tkazish; paxtani qop-qanorsiz tashish uchun kerakli
transport vositalarini, dalalarda paxta quritadigan va qabul
qiladigan maydonchalarni
tayyorlash; paxtani ko’l bilan terish uchun kerakli etaklarni tayyorlab qo’yish; paxta va
ko’rak terish mashinalarnni va boshqa texnikani o’z vaqtida remont qilish; yo’l va
ko’priklarni tartibga solish; dala shiyponlarida paxtakorlarga yaxshi madaniy va maishiy
xizmat ko’rsatish sharoitlarini yaratish; shu bilan birga hamma tashkiliy tadbirlarni ishlab
chiqish lozim.
Paxtani mashina bilan terish ishlariga alohida tayyorgarlik qilish kerak. Paxtasi
mashinada teriladigan dalalar g’o’za ekishdan
ilgari belgilab olinadi, chunki bunday
dalalar yirik va yaxshi tekislangan bo’lishi kerak.
G’o’zani o’z vaqtida defoliatsiya (bargini sun’iy to’ktirish) va desikatsiya qilish
(g’o’za shoxlarnni sun’in quritish) ko’saklarning ochilishini tezlatadi,
natijada sovuq
tushguncha teriladigan paxta miqdori ko’payadi. Bu tadbirlar ko’rilganda g’o’za
tuplarining ostki qismlariga quyosh nurining yetib borishi va u yerlarning shamollanishi
osonlashadi, natijada pastki ko’saklarnnng chirib ketish hollari va terilgan paxtaning
ifloslanishi kamayadi hamda paxta terish mashinalarining ishlashi osonlashadi.
G’o’zani defoliatsiyalash uchun uning ko’pchilik tuplarida 2...5 ko’sak ochilishi
bilan 20...25 sentyabrdan kechiktirmay maxsus ximikatlarni samolyotlar yoki OVX-28
markali mashina yordamida changitib sepiladi. G’o’zalar mo’ljaldan erta defoliatsiyalansa,
ko’saklar
yetilman qolib, natijada hosil kamayadi, kechikib defolnatsiyalansa, g’o’za
barglari yaxshi to’kilmaydi va bajarilgan ishning foydasi kam bo’ladi.
Defoliatsiya qilingan maydonlarda 5...7 kundan keyin g’o’zalarning bargi qurib
to’kila boshlaydi va 10...12 kun o’tgach 60...70% barglar to’kilib tushadi.
Desikatsiyalash odatda sentyabr boshlarida bajariladi. Paxtachilikda
ishlatiladigan
bir qancha defoliant va dessikantlar bo’lib, bular orasida tsianamid kaltsiy havoning
issiqligi 17°C dan yuqori bo’lganda va shudring yaxshi tushgan vaqtda ishlatilsa yaxshi
natija beradi. Xlorat magniy esa shudring kam tushadigan rayonlar uchun yaxshi
hisoblanadi. Yangi preparatlar
qatoriga xlorat kaltsiy, xlorat-xlorid kaltsiy va erkin
tsianamidlar kiradi. Keyingi vaqtlarda tsianamid kaltsiy selitrasini aralashtirib ishlatish
tajribada tatbiq etila boshlandi. Sulfat ammonin bilan entodalni qo’shib nshlatish va
“Aeroflot” nomli preparat yaxshi dessikat hisoblanadi. G’o’zani defoliantlar bilzn to’g’ri
ishlanganda paxta ko’saklari 8...12 kun ilgari pishib yetiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
