Toshkent davlat agrar universiteti termiz filiali qishloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash, qayta ishlash va mexanizasiya kafedrasi

2.Terim oldidan paxta hosilini aniqlash 
Terim oldidan kutilayotgan paxta hosilini aniqlab chikish xo’jalnklarda yig’im-
terim kompaniyasiga tayyorgarlik ko’rish ishlarini tashkil qilish, yil bo’yi qilingan mehnat 
yakunini chamalab ko’rish va har gektar yerdan necha tsentnerdan hosil yetishtirilganligini 
bilish uchun juda muhimdir. 
Kutilayotgan hosilga, asosan, paxta tayyorlash punktlari, paxta tozalash zavodlari, 
shuningdek, shu mahsulotga aloqador bo’lgan boshqa korxonalar o’zlarining kelgusi yil 
rejalarini tuzishda ham bunga katta ahamiyat beradilar. 
Kutilgan hosil ikki usulda aniqlanadi: 1. Uzoq muddatli, 2. Terim oldidan. Uzoq muddatli 
usulda hosilni anglashda agrotexnika tadbirlarini o’tkazish sifati va muddatlari, ob-havo, 
suv bilan ta’minlash, g’o’zaning kasallik bilan hasharotlar bilan zararlanish darajasi va 
ularga qarshi kurash, ko’chat qalinligi, rivojlanish fazalarining o’tish muddatlari, birinchi 
avgustda bo’lgan ko’chat qalinligi va har bir tup g’o’zada nechtadan kusak paydo bo’lishi 
hisobga olinadi. Bunda quyidagi ko’rsatkichlarni: defoliatsiya oldidan (avgust oxiri va
sentyabrь boshida) har bir gektar yerdagi g’o’za tuplari sonini (ming tup hisobida); har 
bir tupdagi hosil beradigan ko’saklar soni va har bir ko’sakdan chiqadigan chigitli paxta 
massasini (g hisobida) bilish kerak. 
Hosilni aniqlashda unga to’g’ridan to’g’ri ta’sir etadigam omillar, masalan, kuzning 
qanday kelishi, g’o’za bargini to’ktirish (defoliatsiya qilish muddatini to’g’ri aniqlash, 
bunda preparatlar samolyotda yoki yerda ishlaydigap apparatlar yordamida sepilishini 
hisobga olish kerak), gektarlardagi ko’chat soni xam katta ahamiyatga ega. Ko’chat 
qalinligini aniqlashda, paykalning ikki boshidagi qator oralarini ishlashda traktor 
buriladigan maydon karta ichidagi o’qariqlar, dala ichidan o’tgan uvat ariqlar hisobdan 
chiqarib tashlanishi kerak. Bundan tashqari hosilga salbiy ta’sir etadigan boshqa shart-
sharoitlarni ham e’tiborga olish zarur. 
Kutilayotgan hosilga doir ma’lumot to’liq va aniq bo’lishi uchun bu tadbirni iloji 
boricha terim yaqin qolganda o’tkazish lozim. 
Kutilayotgan hosil har bir dala uchun alohida-alohida aniqlanadi. G’o’zalarning 
avjiga qarab har bir tupdagi ko’saklar sonini aniq bilish, ularning hosil berish 
xususiyatlarini hisobga olish juda muhimdir. CHunki asosiy maydondagi hosil mashinalar 
bilan terib olinishi munosabati bilan g’o’za bargini to’kishda defoliantlarning qo’llanish 

---

muddati, ularning qay darajada ta’sir etishi, g’o’zaning biologik xususiyati, ko’sak yoshi 
e’tiborga olinishi kerak. Hisobga olinadigan ko’saklarning eng kichigi 20...25 kunlik 
bo’lishi lozim. Buni normal yetilgan ko’sakka taqqoslab taxminan aytish mumkin. 
Ko’sak morfologik jihatdan odatda 30 kunlik bo’lganda deyarli to’liq hajmga ega bo’ladi. 
Bu ma’lumotlar har bir daladan namunalar olish yo’li bilan aniqlanadi. Namunalar 
olish soni paykalning kattaligiga bog’liq, ya’ni har gektar yerdan bittadan namuna 
kartaning diagonali bo’yicha yurib olinadi. Har bir namuna kattaligi bir gektardagi hamma 
qatorlar umumiy uzunligining mingdan bir qismi hisobidan olinadi. Buning uchun oldin 
g’o’za qator oralarining kengligini bilish kerak. Masalan, 90 sm li g’o’za qator oralarida 
bir gektar yerdagi katorlarning umumiy uzunligi 11111 m. Demak, namuna olishda buni 
mingdan bir qismi 11,1 m, 60 sm.li qator oralarida esa qatorlarning umumiy uzunligi 
16666 m, demak, namuna uzunligi 16,6 m hisobidan olinadi. Ko’chat qalinligi va 
ko’saklar sonini bilish uchun namunadagi hamma o’simlik soni va shu namuna oxiridagi 
10 tup o’simlikdagi ko’sak soni daftarga yozib boriladi. Agar kartaning kattaligi 12 ga
bo’lsa 12 ta namuna olinadi. 
Bir gektar yerdagi o’simlik tup sonini bilish uchun kartadan nechta namuna olingan 
bo’lsa, o’shancha namunadagi o’simliklar sonini bir-biriga qo’shib, so’ng namuna soniga 
bo’linsa, o’rtacha o’simlik soni chiqadi, bu raqam orqasiga 3 ta nolь yozilsa, bir gektardagi 
o’rtacha ko’chat soni kelib chiqadi. Endi bir tup g’o’zada o’rta hisobda nechta ko’sak 
borligi ham xuddi yuqoridagi kabi hisoblab chiqariladi, lekin bunda har bir namunada 10 
tupdan o’simlik olinganligi uchun 10 ga taqsim qilib bir tupdagi ko’sak soni yozib 
boriladi. Demak, bir gektardagi g’o’za tupi va har tupdagi o’rtacha ko’sak soni ma’lum. 
Endi bitta ko’sakdan chiqadigan chigitli paxta massasi kerak. Bunda g’o’zaning nav 
xususiyati, qo’llanilgan agrotexnika darajasi, tuproq unumdorligi, iqlim sharoiti kabilar 
e’tiborga olinadi. O’rta tolali g’o’za navida bitta ko’sakdan chiqadigan paxta massasi 
ko’pincha 3,0—3,5—4,0 g deb hisoblanadi. Ingichka tolali g’o’za navlarida 2,0—2,5 g 
olinadi. 
Tushuncha aniqroq bo’lsin uchun misol keltiramiz, faraz qilaylik, bir gektarda 
o’rtacha 103,2 ming tup o’simlik, bir tup g’o’zada o’rtacha 9,3 ta ko’sak bor, bitta 
ko’sakdan chiqadigan paxta massasi 4 g. Bizga ko’chat soni ma’lum, endi bir tup
g’o’zadagi hosil mikdorini bilish uchun ko’sak sonini, bitta ko’sakdan chiqadigan chigitli 
paxta vazniga (massa) ko’paytiramiz — 9,3 • 4 = 37,2 g. Demak, bir tup g’o’zada 37,2 g 
chigitli paxta bor ekan. Gektaridan chiqadigan hosilni bilish uchun o’simlik soni (103,2 
ming) ni bir tupdagi hosilga (37,2 g) ga ko’paytirsak: 103,2•37,2 = 38,4 ga/ts.