V bob. Pul massasi va pul agregatlari

V BOB. PUL MASSASI VA PUL AGREGATLARI

Reja:

1. Pul muomalasini tashkil qilish asoslari.

2. 
   Pul muomalasi qonunlari va ulardan kelib chiqadigan talablar. Pul massasi va uni tavsiflovchi ko‘rsatkichlar.
   

3. Pullarga bo‘lgan talab va pullar taklifi.

4. 
   Muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdorini aniqlash uslublari.
   

5. Pul agregatlari.

6. 
   Pul multiplikatori.
   

Tayanch iboralar: pul muomalasi, pul muomalasi qonuni, talab, taklif, muomala uchun pullar, pul miqdori, pul multiplikatori, pul massasi, pul agregatlari, pul bazasi, bank multiplikatori.

1. Pul muomalasini tashkil qilish asoslari

Pul muomalasini tashkil etishni amalga oshiruvchi, tartibga soluvchi va nazorat qiluvchi yagona organ, davlatning zaxira va emission muassasasi - O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tashkil etilib, xalqaro standartlar talablariga to‘liq javob beradigan O‘zbekiston Respublikasining 1995 yil 21 dekabrda “O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida”gi Qonuni qabul qilindi.

Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 18 martdagi “Bank tizimini takomillashtirish, pul-kredit munosabatlarini barqarorlashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 146-sonli Qarorining ijrosini ta’minlash maqsadida, Markaziy bankning oltin-valuta zaxiralarini shakllantirish va undan foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan operatsiyalarni amalga oshirish qoidalari tasdiqlandi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1994-yilning 16- iyundagi “O‘zbekiston Respublikasi milliy valutasini muomalaga kiritish to‘g‘risida”gi Farmoni asosida 1994-yil 1-iyulidan boshlab, o‘z milliy valutamiz “so‘m” muomalaga kiritilishi O‘zbekiston iqtisodiy rivojlanishida sifat jihatdan yangi davr - mustaqil pul-kredit siyosati
yuritilish, xususan, pul muomalasini tashkil etish va muvofiqlashtirish davrining boshlanishi edi.
Shuningdek, pul muomalasini samarali tashkil etish va muvofiqlashtirishda hozirgi kun amaliyoti O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va hukumat rahbarlarini diqqat e’tiborida bo‘lgan. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1992-yil 24- iyuldagi №346 sonli “Respublikada kassa muomalalarini tartibga solishning kechiktirib bo‘lmaydigan chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002-yil 5- avgustdagi №280 sonli “Pul mablag‘larining bankdan tashqari muomalasini yanada qisqartirish chora tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori shular jumlasidandir.
Shuning bilan birga, tovarlarni naqd pulsiz tartibda sotish ustidan monitoringni tashkil etishda savdo tarmoqlari orqali tovarlarni sotish, pul birligini xarid quvvatini oshirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002-yil 26-noyabrdagi 407- son qarori bilan tasdiqlangan “Ulgurji va chakana savdo faoliyatini amalga oshirish tartibi to‘g‘risida”gi Nizom bilan tartibga solina boshlandi. Chakana savdo tashkilotlari tomonidan tovarlarni naqd pulsiz hisob-kitoblar bo‘yicha sotish o‘tgan oydagi oylik tovar aylanmasi umumiy hajmining 10 foizi doirasida amalga oshirila boshlash mexanizmi joriy eildi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005-yil 15-apreldagi
№57 sonli “Naqd pul muomalasini takomillashtirish va bankdan tashqari aylamani qisqartirish borasidagi qo‘shimcha chora tadbirlar to‘g‘risida”gi qarori talablaridan ko‘rishimiz mumkin. Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005-yil 15- apreldagi “Bank tizimini yanada isloh qilish va erkinlashtirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi 56-sonli qarori hamda mazkur qaror bilan tasdiqlangan “2005-2007-yillarda bank tizimini isloh qilish va rivojlantirish Dasturi”da asosan, pul muomalasini tashkil etish va muvofiqlashtirishni muhim huquqiy asoslarini yaratishda o‘z aksini topdi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining №147-sonli Qaroriga asosan O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki zimmasiga kechiktirib bo‘lmaydigan chora-tadbirlar ishlab chiqish vazifasi yuklatildi va 2005-yil 29-avgustda O‘zbekiston Respublikasi Markaziy
bankining №18/1-sonli va adliya Vazirligini №1518-son “O‘zbekiston Respublikasida banklar tomonidan pul muomalasiga doir ishlarni tashkil etish to‘g‘risida”gi Nizom ishlab chiqildi.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvining 2006- yil 14-iyuldagi 16/7-sonli “Bank kassalaridagi naqd pul qoldiqlariga limitlar belgilash va ularga rioya etilishini nazorat qilish tartibi to‘g‘risida”gi Nizomi va 2008-yil 10-martdagi №300-V sonli “Naqd pul tushumi kelib tushishini xronometrajini o‘tkazish tartibi to‘g‘risida”gi Nizomlar ishlab chiqildi.
Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozni yuzaga kelishi, mustaqil mamlakatlarda pul birliklarini moliyaviy barqarorligini mustahkamlash uchun davlatlar zimmasiga qo‘shimcha chora-tadbirlar ishlab chiqishni majbur qildi. Xususan, 2008 yil 27 martda №822 sonli “Naqd pul mablag‘larini jalb qilish va unga bo‘lgan ehtiyojni ta’minlash borasidagi qo‘shimcha chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qaror ishlab chiqildi.
Shundan so‘ng, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 2013-yil 26-apreldagi 9/1-sonli qaroriga asosan, “O‘zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar to‘g‘risidagi” Nizomlar ishlab chiqilib, mamlakatimizda naqd pulsiz hisob-kitob tizimini takomillashtirish mexanizmlari ishlab chiqildi.
1994-yil 1-yanvardan boshlab, Hukumatimizning 1993-yil 30- dekabrdagi “Naqd pul muomalasini mustahkamlash chora-tadbirlari to‘g‘risida” 613-sonli qarori, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Pul muomalasini mustahkamlash va so‘m-kuponning xarid quvvatini oshirish bo‘yicha kechiktirib bo‘lmaydigan chora- tadbirlar to‘g‘risida”gi Qaroriga muvofiq, chora-tadbirlar amalga oshirildi.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2001-yil 22- iyundagi №264-sonli “Naqd pul muomalasini mustahkamlash va tijorat banklarining ma’suliyatini oshirishga doir qo‘shimcha chora- tadbirlar to‘g‘risida”gi Qaroriga asosan Markaziy bank pul muomalasini tashkil etish va samarali mexanizmlarini keng joriy etish orqali bu jarayonni muvofiqlashtirib borish mustahkamlandi. Chunki tijorat banklari zimmasiga nizom talablarini bajarmagan tijorat banklari ma’sul shaxslarga nisbatan ma’muriy javobgarlik hattoki, ishdan ozod etishgacha javobgarlik belgilandi.
Pul muomalasi barqarorligini ta’minlash va ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan to‘lovlarni o‘z vaqtida amalga oshirishni samarali tashkil etish maqsadida, Vazirlar Mahkamasining 1994-yil 11-iyuldagi “Muomaladagi naqd pullarni kamaytirishga oid chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi 356-sonli Qaroriga ko‘ra, Markaziy bank va tijorat banklari tomonidan korxonalar, tashkilotlar va muassasalarga, mulkchilik shakllaridan qat’iy nazar, naqd pullarni ish haqi va unga tenglashtirilgan to‘lovlar, pensiyalar, nafaqalar va stipendiyalarni to‘lashga, shuningdek, xizmat safari xarajatlari uchungina berilishi belgilandi hamda 1994-yilning 1-avgustidan mehnatga haq to‘lash uchun ajratiladigan mablag‘lar davlat yo‘li bilan tartibga solinishi joriy etildi.
Milliy valuta muomalaga kiritilgan dastlabki oylardan boshlab, respublikada naqd pul emissiyasini qisqartirish va uning muomalada bo‘lishini tezlashtirish asosida pul muomalasini mustahkamlashga alohida e’tibor qaratildi. Shu maqsadda qabul qilingan Vazirlar Mahkamasining “Naqd pul muomalasini tezlashtirish chora-tadbirlar to‘g‘risida” 1994-yil 28-oktabrdagi 526-sonli Qarorida ushbu vazifalarga oid dasturiy chora-tadbirlar belgilanib amalga oshirildi.
Shuningdek, Vazirlar Mahkamasining “Naqd pul mablag‘lari emissiyasini qisqartirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 1996-yil 2- iyuldagi 230-sonli Qarori mamlakatda naqd pul emissiyasi darajasini pasaytirish, Respublika mintaqalarida pul muomalasini yaxshilash uchun rahbarlar va mansabdor shaxslarning javobgarligini oshirish maqsadida qabul qilindi. Ushbu qaror bilan “Respublika mintaqalarida pul mablag‘lari emissiyasi darajasini pasaytirish prognozlari va kassa rejalari bajarilishi uchun rahbarlar va mansabdor shaxslarning javobgarligini oshirish va ularni rag‘batlantirish tartibi to‘g‘risida Nizom” tasdiqlandi.
2004-yil 24-sentabrda 445-son bilan qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Plastik kartochkalar asosida hisob-kitob qilish tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori doirasida Yagona umumrespublika protsessing markazi tashkil etildi. U savdo tashkiloti yoki xizmatlar sohasiga yohud plastik kartochka egasiga qaysi bank orqali xizmat ko‘rsatilayotganidan qat’iy nazar, bank operatsiyalarini barcha savdo shoxobchalarida yagona rejimda olib borish imkonini beradi. Ayni
paytda, Yagona umumrespublika protsessing markazi so‘m plastik kartochkalarini muomalaga chiqaruvchi 25 ta tijorat bankni birlashtiradi. Markazda “UZKART” so‘m plastik kartochkalari bo‘yicha naqd pulsiz hisob-kitoblar banklararo to‘lov tizimi tashkil etilgan.

2.