asosiy ishlab chiqarishiga
korxonaning asosiy texnologik
vazifani bajaruvchi -
tozalash, jinlash, momik ajratish va presslash uchastkalari kiradi.
Yordamchi xizmat ko’rsatish
ishlab chiqarishlariga, asosiy ishlab chiqarish bir
maromda va uzluksiz bajarilishini ta’minlovchi uchastkalar — arra ustaxonasi, mexanika-
ta’mirlash va quvvat bilan ta’minlash uchastkalari kiradi.
Ikkinchi darajali ishlab chiqarishga asosiy ishlab chiqarishdan alohida mustaqil
ishlay oladigan tsexlar yoki uchastkalar kiradi.
Jumladan, paxta chigitini tayyorlash va ishlab chiqarish chiqindilarini qayta ishlash
shunday tsexlardir. Paxta tozalash zavodlarida xizmat ko’rsatishga; ombor, transport,
yong’indan saqlash va laboratoriya xo’jaliklari kiradi. Bundan tashqari,
paxta tozalash
zavodlarida korxona xodimlariga uy-joy, kommunal, bolalar, tibbiyot, madaniy-maishiy
va boshqa muassasalar xizmat ko’rsatali.
Paxta tozalash zavodlarida ishlab chiqarishning tsex tuzilmasi yo’q. Aslida
texnologik jarayon paxtani uzatishdan boshlab, to paxta mahsulotlari—tola toylari
olishgacha davom etadigan ketma-ket bir uzluksiz va tutash oqimga
birlashgan bir kancha
turli ish joylaridan iborat. SHuningdek, yordamchi xizmat ko’rsatuvchi ishlab chiqarishda
ham tsexlar bo’lmay, ular ma’muriy jixatdan ajralib turmaydi va mustaqil xisobot olib
bormagan xolda, ustalar yoki brigadirlar raxbarligida ishlaydi.
Tayyorlov tarmori paxta tozalash zavodining tuzilmasiga kiritiladi. Aksariyat
tayyorlov punktlarida quritish-tozalash tsexlari (QTTS) mavjud bo’lib, ular quritish
mashinalari, energetika va transport uskunalari bilan jixozlangan.
Paxta yetishtiruvchilar tomonidan topshiriladigan paxtani xarid qilish uchun, paxta
sanoati tarkibiga kiruvchi, tayyorlov tizimi tashkil qilingan. Paxga tayyorlov punkti — paxta
tozalash zavodining tarkibiy bo’limidir. U moliyaviy xo’jalik faoliyatini, xo’jalik xisobiga
muvofiq va uning asosida amalga oshiradi. U murakkab xo’jalik bo’lib, paxta qabul qilish
va
saqlash uchun ombor, maydonchalarni urug’lik chigit tayyorlash va saqlash uchun
binolarni, ortish-tushirish uchun mexanizatsiyalash vositalarini, tarozi xo’jaligini,
yong’indan saqlash, inshoot va uskunalarni o’z ichiga oladi. Tayyorlov punktida,
shuningdek, laboratoriya, idora va uy-joy binolari va material omborlari bor.
Tayyorlov punktlarining asosiy qismida quritish — tozalash tsexlari qurilgan.
Tayyorlov punktlari zavod xududida va zavoddan tashqarida bo’ladi. Zavod xududidagi
tayyorlov punktlari paxtani topshiruvchilardan zavod xududida yoki bevosita unga
tutashgan joyda qabul qilib oladi. Zavoddan tashqaridagi punktlar alohida temir yo’l yoki
katta tosh yo’llari yoqasida joylashgan bo’ladi.
Paxta tozalash zavodlari turli miqdorda tayyorlov punktlariga ega.
Bu esa paxta
tozalash zavodining ishlab chiqarish quvvatiga, tayyorlanadigan paxtaning xajmlariga
bog’liq. Paxta tayyorlov tizimining faoliyati, topshiriladigan paxtani qabul qilish, saqlash,
hisoblash va hisob-kitob qilish tartibi to’g’risidagi yo’riqnomalar bilan muvofiqlashtiriladi.
Paxta tayyorlov punktining faoliyat doirasiga amaldagi Nizomga binoan quyidagilar
kiradi:
• paxta topshiruvchining chigit ekish rejalarini ishlab chiqishda ishtiroki;
• paxta yetishtiruvchilar bilan paxta xarid qilish uchun
kontraktsion shartnomalar
tuzish;
• paxta yetishtiruvchilarga urug’lik chigit, o’rov gazlama, qop, fartuklar sotish,
ularga pul avanslari berish, ekish va g’o’zaga dalada ishlov berish sifatini tekshirishni
tashqil kqlish, kontrakiion shartnomalar bo’yicha majburiyatlarning bajarilishini
ta’minlash;
• paxta tayyorlov punktini ta’mirlash rejasini tuzib, paxta tozalash zavodiga
tasdiqlash uchun taqdim etish va uni paxta topshiruvchilardan paxta qabul qilishga
tayyorlash;
• tayyorlov punktining moddiy-texnik bazasini paxta
qabul qilish va uni saqlash
vositalari bilan ta’minlash, shu vositalarga bo’lgan talabning asoslangan hisob-
kitoblarini tuzish va taqdim etish;
• amaldagi yo’riqnomalarga muvofiq paxta tayyorlash (qabul qilish), saqlashni
tashkil etish;
• kontraktsion shartnoma va yo’riqnomalarda belgilangan tartib va muddatlarda paxta
topshiruvchilar bilan xamma turdagi hisob-kitoblarni bajarish;
• paxtani quritish va tozalash;
• buxgalteriya hisobini olib borish bo’yicha oylik, chorak va yillik buxgalteriya
hisob va balanslarini tuzish xamda ularni belgilangan muddatlarda paxta tozalash
zavodiga taqdim etish;
• statistik va tezkor hisobot olib borish;
• paxta yetishtiruvchilar tomonidan paxta uchun kontraktsion
shartnomalarning
bajarilishini xisobga olish, shuningdek, qabul qilinadigan paxtani to’dalar, sinflar, navlar
bo’yicha hisobga olish;
• paxta tayyorlov punktida paxta quritish va oldindan tozalashni,
mexanizatsiyalashgan ishlarni tayyorlov punktining mulkiy moddiy boyliklari va pul
mablag’larini xisobga olish;
• tayyorlov punktining ishchi va xizmatchilari xamda moddiy boyliklarini yetkazib
beruvchilar bilan xisob-kitoblar qilish;
• paxta, urug’lik chigit, materiallar, pul va asosiy mablag’larni davriy va yillik qayd
qilishni tashkil etish;
• bir kunda qabul qilingan paxtaning navi, turi, sinfi bo’yicha o’rtacha iflosligi va
namligi to’g’risida laboratoriyalardan olingai kunlik ma’lumotlar bo’yicha
paxta qabul
qilishning to’g’riligini nazorat qilish.
Yil davomida paxta tayyorlov punktida ishlar taxminan quyidagicha taqsimlanadi:
• paxta topshiruvchilardan paxtani sentyabr-noyabr oylarida xarid kilish (tayyorlash);
• chigit tayyorlash va xo’jaliklarga sotish — dekabr-fevral oylari. Bu davrda paxta
ekuvchi xo’jaliklar bilan kontraktsion shartnoma tuziladi.
Kontraktsion shartnoma tuzilgandan keyin, paxta yetishtiruvchilarga
kontraktirlashgan paxta miqdori uchun dastlabki pul avansi beriladi.
Ayni paytda ana shu ishlar bilan birga, zavoddan tashqaridagi tayyorlov punktlari
grafik bo’yicha ularda saqlanayotgan paxtani zavodga jo’natadi. Tayyorlov punktlari yangi
xosilni qabul qilishga iyul-avgust oylarida tayyorlanishadi: omborlarni, yuk ortish-tushirish
mexanizmlarini, tarozilarini, quritgichlarni, yo’llarni ta’mirlaydi, paxta yetishtiruvchilarga
hosil yirim-terimini tashkil qilish va paxtani to’g’ri saralash bo’yicha yo’l-yo’riqlar
berishadi.
Avgust oyining oxiri yoki sentyabr oyining boshidan tayyorlov punktlari o’zlarining
asosiy vazifasi — paxta tayyorlashga kirishadi. Paxta terimi sentyabrning ikkinchi yarmi va
oktyabrda, tayyorlov punktlari hosilning asosiy qismini
qabul qilib oladigan vaqtda,
ayniqsa, jadallashadi.
