Toshkent davlat agrar universiteti termiz filiali qishloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash, qayta ishlash va mexanizasiya kafedrasi

 
O`zlashtirish uchun savollar. 
1. Qutblangan yorug’lik deganda nimani tushinasiz?
2. Havo o’tkazuvchanlik deganda nimani tushinasiz?
3. Tolaning pishib etganligini aniqlashning qanday usullarini bilasiz?
4. Agrotexnik tadbirlarning tola sifatiga tasirini tushintirib bering? 

---

12 – amaliy mashg’ulot: Tolaning solishtirma uzilish kuchini aniqlash usullari 
 
Darsning maqsadi: 
talabalarga tolaning solishtirma uzilish kuchini dinamometrda 
yassi tutamli tolalarni uzish bilan va namunaning havo o’tkazuvchanligi bo’yicha 
solishtirma uzilish kuchini aniqlash usulini o’rgatish. 
Jixozlar: 
1. Har xil turdagi qisqichlar to’plami. 2. Pressli dinamometr. 3. Stelometr. 
4. HVI. 5. O’zDSt 619:2014 “Paxta tolasi. solishtirma uzulish kuchini aniqlash usullari”. 
Asosiy ma’lumotlar. 
Paxta tolasining uzilish kuchi – tola xususiyatining asosiy 
tavsiflaridan biri hisoblanib, uning tipini aniqlashda ishlatiladi. Tolaning uzilish kuchi 
kattaligiga qarab sertifikatlanayotgan to’daning navi va narxi o’zgartirilishi mumkin. Uning 
kattaligi paxta tolasining pishib yetilganlik koeffitsientiga bog’liqdir (pishib yetilganlik 
qanchalik yuqori bo’lsa, solishtirma uzilish kuchi shunchalik yuqori bo’ladi). 
Tolaning uzilish kuchiga bunchalik katta ahamiyat berilishi shundan iboratki, bu 
ko’rsatkich to’qimachilik mahsulotlarining ishlatilishi jarayonida har xil deformatsiyalarga 
(buralish, cho’zilish, egilish va boshqalar) bardosh berishini belgilovchi pishiqligini
aniqlaydi. SHuning uchun to’qimachilik xom ashyosi bo’lmish paxta tolasi ma’lum 
mexanik pishiqlikka ega bo’lishi kerak. 
Pishiqlik – tolaning o’qi bo’yicha yo’nalgan kuchlarga qarshilik ko’rsata olish
qobiliyati bilan belgilanib, uning uzilish kuchi kattaligi bilan xarakterlanadi.
Uzilish kuchi alohida tolalarni yoki tolalar tutamchasini uzish yo’li bilan aniqlanadi.
Tola pishiqligining tavsifini uning yo’g’onligini hisobga olgan holda nisbiy 
(solishtirma) uzilish kuchidan foydalaniladi. CHo’zilishdagi tola pishiqligi uzilish kuchi 
(cH/teks) bilan ifodalanadi. 
Pishiqlik mexanik xususiyat bo’lib, tashqi ta’sir qiluvchi kuchlarga materialning 
munosabatini tavsiflaydi. Ular, qayta ishlash va ekspluatatsiya qilish jarayonida, tolalar 
o’zini qanday tutishini ko’rsatadi.
Halqaro tajribada tolalarning pishiqligini tavsiflash uchun ko’pincha solishtirma 
uzilish kuchi belgilovchi ko’rsatkich ishlatiladi.
Absolyut kuchi – tola uzilishigacha bardosh bera olgan eng katta kuch bo’lib
shtapeldagi (tola shtapelchalarini uzganda) tolaning bir tekis uzilmaganligini hisobga 
oluvchi koeffitsientni qo’llab hisoblanadi. 
Solishtirma (nisbiy) uzilish kuchi P-bu, chiziqli zichligi (yo’g’onligi) 1 teksga teng 
bo’lgandagi uning ega bo’lishi mumkin bo’lgan uzilish kuchi. Bu ko’rsatkich quyidagi 
formula bilan hisoblanadi: 
P =
P
p
T
bu yerda: P
P
– o’rtacha absolyut uzilish kuchi, cH (gc), T-chiziqli zichlikning o’rta 
qiymati, teks, T=m/L (teks=gramm/km) (Mteks=kg/km, ya’ni tolaning chiziqli zichligi 
1000 teksdan ortiq). 
Ma’lumki, tola qanchalik ingichka bo’lsa, unda yigirilgan ip shunchalik pishiq va 
tekis bo’lib, shunchalik katta uzilish kuchiga bardosh bera oladi, jumladan ingichka toladan 
yigirilgan ip o’rta tolali paxtadan pishiqroq bo’ladi. Buning sababi shundaki, bunday ipning 
ko’ndalang kesimida cho’zuvchi kuchni qabul qiluvchi ko’proq tolalar soni to’g’ri keladi. 
Paxta tolasining solishtirma uzulish kuchini aniqlashning quyidagi usullari mavjud:
- dinamometrda yassi tutamli tolalarni uzish bilan solishtirma uzilish kuchini aniqlash 
usuli.

---

- namunaning havo o’tkazuvchanligi bo’yicha solishtirma uzilish kuchini aniqlash 
usuli.
Paxta tolasini yetkazib berish va qabul qilishda solishtirma uzilish kuchini aniqlash, 
o’z-o’zidan kuygan paxta tolasidan tashqari, namunaning xavo o’tkazuvchanligi bo’yicha 
aniqlash usuli xisoblanadi.
Dinamometrda yassi tutamlarni uzish bilan solishtirma uzilish kuchini aniqlash usuli 
graduirovka ishlari, standart namunalarni attestasiyalash va zarur bo’lgan arbitraj sinashlar 
o’tkazishda qo’llaniladi.