Тошкент — «МЕҲнат» —1986

/ — кисқич; 2 — газли томизгич; 3 — тур учун ил-гак; 4 — ҳашаротли пробирка; 5 — тррдиги кузати-ладнгин . ҳашарот; fi — ўюпчи калий; 7 —доимий ҳпжмли гиэли пробирки; В — моиомотр.
ки ички ва ташқи осмотик босим бир хил бўлади.
5. Ҳашаротларда кон айланиши билан танишиш учун тирик тут ипак ңуртининг елка томонига диққат би­лан қаралади. Бунда елка кон томи-рида қоннинг орқа томонидан олдинги томонига ҳаракатланаётганини кўриш мумкин. Бундан ташқари, кўл лу-паси ёрдамида ҳар бир бўғимга диқ-қат билан назар ташлаб, крн томири камераларининг қисқариш ва кенгайи-шитш кўриш мумкин.
5- иш. Нафас олиш физиологияси
лар, чигирткалар, ҳашаротларнинг нафас олиши 'Қрога микрореспиромет­ри ёрдамида ўрганилади (24- расм).
Иш тартиби

1. 
   Бир хил ҳажмли иккита пробир­кага бир хил миқдорда КОН эритмаси-дан солинади ва иккинчи пробиркага юпқа сеткага ҳашарот жойлаштири-лади. Сўнг иккала пробирка моно-метрга уланади. Юкрридаги резина найнинг қисқичи 1 беркитилади (24-расм). Ҳашарот нафас олиши натижа­сида ажралиб чиқңан С0₂ гази про­биркадаги КОН эритмасини сингди-ради. Натижада ҳашарот бор пробир­када сийраклашган бўшлиқ хрсил бўлиб, монометрдаги спирт сатҳи ўз-гаради. Монометрдаги кўрсатгичга ка--раб газ алмашиш интенсивлигини аниқлаш мумкин.
   
2. 
   Кўп ҳашаротларни ритмик на­фас олиш ҳаракатини қорин бўғимла-ридаги тергит ва стернитларнинг ҳара-катига (кўтарилиши ва пасайишига) қараб аниқлаш мумкин.
   

Бунинг учун чигиртканинг бир минутдаги ритмик нафас олиш ҳара-кати санаб чиқилади. Сўнгра ҳашарот стаканга солинади ва уни докага ўраб 60° ли иссиқ сувга ботирилади ва бир минутдаги ритмик нафас олиш ҳара-кати санаб чикилади, бу оддий ҳолат-даги нафас олиш сони билан солиш-тирилади. Бу жараён 5—10 марта такрорланади.

Ill қисм
ҲАШАРОТЛАР БИОЛОГИЯСИ

Биология (грекча bios — ҳа-ёт, logos — фан) — тирик мавжудот-ларнинг ҳаёти ва ривожланиш қону-ниятларини ўрганадиган фан.
Ҳашаротлар биологияси уларнинг индивидуал ривожланиш хусусиятла-рини ва улар билан бөғлиқ ҳодиса-ларни ҳамда фаслли, йиллик ҳаёт циклини ва полиморфизмини ўрга-тади.
Кўп ҳайвонлар сингари ҳашарот-ларда индивидуал ривожланиш про-цессини ёки онтогенез, икки давр — эмбриона л, яъни тухум
Тухумнинг тузилиши. Ҳашаротларнинг тухуми йирик ҳу-жайра бўлиб, протоплазма ва я д р о д а н ташқари эмбрионнинг озиқланиши ва ривожланиш учун зарур бўлган дейтоплазма ёки сариғликдан ташкил топган. Булардан ташқари, баъзан тухумда онали тухумдондан ңабул қилинган симбиотик микроорганизмлар ҳам бў-»лади (I таблица, 9).
Тухум юзаси, тухум йўлларининг фолликуляр эпителийсидан ажралган х о р е о н пуст билан қопланган. Хореон анчагина пухта, кўпинча та­рам-тарам қобирғалар, ўсимталар ва ҳоказолар билан қопланган. Бу белги-лар орқали ҳашаротларнинг тухумлик даврида авлоди ва турини аниқлаш мумкин. Хореон остида сариғлик пар-даси жойлашган. Тухумнинг юқори цисмида баъзан микроскопик тешикча-лар — микропиле бор, сперма-тоівНДлар тухумга шулар орқали ки­ичида ривожланиш ва п о с т э м б-р и о н а л — тухумдан чиқкандан кейинги ривожланиш даврига бўли-нади. Умуман ҳашаротларнингривож-ланиши уч ёки тўрт фазага — ту­хум, личинка, ғумбак (ҳам-масида эмас) ва вояга етган фазаларга бўлинади. Демак, ҳашарот-лар тухумдан чиққанидан кейин, яъни постэмбрионал даврида етук даврга қадар бир неча марта ўзгаришга уч-райди. Бундай ривожланиш процесси метаморфозали ёки шакл ўз-гартириш ривожланиши деб айтилади.