Тошкент — «МЕҲнат» —1986

_f

„лилар, қўш қанотлилар ва бошқалар киради.
Телотрофкк ёки а к р о т-||1р о ф и к типда озиң ҳужайралари ту-Щхум найчаларининг учки (тепа) қисми-\ да» жойлашган бўлиб, озиқ моддалар 4 тухум ҳужайраларга протоплазматик I Нплар оркали келади. Буларга тўғри іцанотлилар, қандалалар ва баъзи қўн-Циізлар киради.
Щ- Баъзан политрофик ва теллотро-Мик типдагилар қўшилиб, умумий мероистик типини ҳосил қи лади.
Етилган тухум найчалардан жуфт, кейин ток. тухум йўлларига ўтиб жин сий тешикдан ташқарига чиқади. Тоі тухум йўлига уруғ қабул қилгичнии ингичка найи очилади. Уруғ қабу. ңилувчи орган копуляция вақтнд; эркаклик жинсий ҳужайраларини қа бул қилиш ва сперма сақловчи орга ҳисобланади. Тухумларни оталанилл тоң тухум йўли орқали тухум ташқл

*


»
л
4

v< 23- расм. Ҳашарот жинсий органларининг тузилиа
А — ургочн кора суваракііішг жинсий органлари: / — тухүмдонлар; г —тухум йўллари; 3 —урурқаП
килувчи халта; 4 — қўшимча б
Р — аркак қора суваракшшг жипсий органлари: / — уругдонлар; 2 — уруғ йўллари; 3 — уруг чиқар
• наПчаси; 4, 5, 6 — қўшимчн бсзл
тухум иайчііляриіншг тнплори; / — лаионсгнк; // — политрофик; ///— телотрофик; / — филоменл іУНриі і — герміірнпларні 3 — ооцитларн; 4 — нителлмрийлари; 5 — эпителия фолликулярларн; (>' — тух;
' л а

рига чиқарилаетган вақтида спермато-зоидлар уруғ қабул қилувчи органдан чиқиб тухумга микропиле тешиги ор-қали киради, баъзан урғочиларда қоп-симон йиғувчи қопча — қўшимча ор-гани бўлиб, копуляция вақтида спер-матозоидлар даставвал шу органга тушади, кейин уруғ қабул қилгичга ўтади.
Қўшимча жинсий без­лар н и н г ҳам найлари тоқ тухум йўлига очилиб, бу безлар турЛи хил функцияни бажарувчи секрет ишлаб чиқаради. Секрет қўйилган тухумлар-ни субстратга ёпиштириб ёки турли хил тухум устидан крришмаларни ҳосил қилади (мисол, чигирткаларда кўзачаларни ҳосил қилиши).
Эркакли жинсий сис­тема бир жуфт гонад уруғдон, жуфт уруғ йўллари, тоқ уруғ чиқа-риш канали ва қўшимча жинсий без­лардан ташкил топган (23- расм, Б).
Ҳар қайси уруғдон найсимон ёки халтачасимон шаклдаги уруғ фолли-кулаларидан иборат. Уларнинг сон-лари турли хил ҳашаротлар группаси-да ҳар хил. Фолликуланинг тепа гер­марий қисмида сперматозоидлар ҳосил бўлади ва камолга етишади.
Уруғдонларда ҳосил бўлган сперма ҳар қайси уруғдондан биттадан чиқа-диган найсимо'н жуфт уруғ йўлларига ўтади. Кўпгина ҳашаротлар уруғ йўл-ларининг баъзи жойи кенгайиб у р у ғ п у ф а г и ҳосил ңилади. Уруғ пу-фаги спермани вактинча тўплаш учун резервуар вазифасини бажаради. Уруғ пуфагидан уруғ чиқариш каналига ўтиб, копуляция вақтида э д е а г у с органи орқали ташқарига чиқарилади. Эдеагус ёки копулятив органи баъзан пенис деб айтилиб, эркакнинг ташқи гениталини ҳосил қилади.
Уруғ -йўлларининг бир-бирига қў-шиладиган жойи ёнида бу каналга найсимон шаклдаги қ ў ш и мча безлар очилади. Бу безлар бир жуфтдан уч жуфтгача бўлиши мумкин. Баъзи бир ҳашаротларда бу безлар сперматофор ҳосил қилади. Ичида спермаси бўлган сперматофор-лар юмалоқ ёки колбасасимон чўзин-чоқ бўйинли капсула. Унинг девори жинсий системанинг қўшимча безла-ридан чиққан секрет моддадан иборат. Копуляция ваңтида сперматофор ур-ғочи ҳашаротнинг жинсий тешиги га осиб қўйилади ёки унинг жинсий йўлига бутунлай киритилади, бунда сперматозоидлар сперматофордан ас-та-секин чиқиб кетади.
Кўпгина ҳашаротлардаги жинсий фарқларни иккиламчи жинсий белги-ларига қараб тафовут қилиш мумкин.