Тошкент — «МЕҲнат» —1986

4 -5032

ловчи саратонларда) яхши ривожлан­ган. Темирчаклар ва кора чигиртка-ларнинг тимпанал органлари олдин­ги оёқларининг болдирига (19- расм), саратон ва чигирткасимонларники эса қориннинг биринчи бўғимига жой­лашган.
Қора чигиртканинг тимпанал ор­ганлари анча мураккаб тузилган. Ҳар қййси болдирда тирңишсимон иккита тешик бўлади. Бу тешиклар таш-қаридан тери пардалари билан крп-ланган бўшлиқларга очилади. Бу бўш-ликларнинг физиологик аҳамиятига қараб, қулоқ супралари билан тенг-лаштирадилар. Болдирдаги ўша бўш-ликлар орасида ноғора пардаси ро-лини ўйнайдйган терисимон кават" билан қопланган иккита йирик тра­хея ўтади, бу трахеялар (резонатор ўрнини босади. Товушни қабул эта-диган асл тимпанал орган трахея-нинг олдинги деворида жойлашган. Бу орган талайгина сезувчи ҳужайра-лардан иборат бўлиб, уларга олдинги кўкрак нерв тугунчасидан нервлар келиб киради.
Чигирткасимонларда тимпанал ор­ганлари биринчи қорин бўғимининг икки ён томонида, одатда, мускуллар ёрдамида бир неча бўлакчалардан иборат хитин рамкага таранг |тортил-ган юпқа пардадир. Тимпанал орган пардасига учинчи кўкрак нерв тугуни-дан чиқадиган нервларнинг махсус тузилмали учи келади. Овоз тўлқини, худди ноғора пардага урилгани син-гари, тимпанал оргггн сиртига урилади

ва унинг тепа органга бериладиган тебраниши нервлар орқали нерв зан-жирининг учинчи кўкрак (тугунига ўтади.
Саратонларда эшитиш органлари билан товуш чикариш органлари бир жойда — қориннинг негизида жой­лашган. Тангача қанотлиларда ва қандалаларда тубан ривожланган бў-либ, турли жойларида жойлашган. Кундузги капалакларда тимпанал ор­ганлари олдинги канотларида, тун-ламларда кўкрак билан ңорин орали-ғида жойлашган.
Ҳашаротлар чекланган диапозон-даги овозни эшитади ва ўзлари чи-карадиган овоз тўлқинига мое кела-диган тўлқиндаги овознигина кабул қи лади.
Химиявий сезги — булар-га ҳид ватаъмбилиш органлари ёки хеморецепторлар киради.
Ҳид билиш органлари айрим сенсиллалар ёки улар группаси тар­зида мўйловларга жойлашган, аммо сенсилла миқдори кўпгина ўсимлик-хўр ҳашаротларда 2—5 тагача, асал-ариларда — 1500, ишчи асаларида б минггача бўлиши мумкин. Баъзи-ларда бу сенсиллалар чуңурчага йи-ғилган. Масалан, пашшада мўйлови-нинг учинчи бўғимида бўлади. Ҳид билиш ҳашаротларда овқат қидириш, жинсини ҳамда инини топиш ва бошқа функцияни бажаради. Масалан, кўп-гина чумолилар ўзига ўхшаган чу-моли изи ҳидини билади ва ҳатто бу ҳидга қараб ўзидан илгари чумоли юрган томонни аниқлайди. Бавзи бир капалакларнинг эркаги урғочисининг ҳидини 3—9 километр масофадан би­лади.
Ҳашаротларнинг ҳид билиш орга-ни контакт ва «масофада туриб» ҳид билиш органларига бўлинади. Бирин­чи хил ҳашаротлар мўйловлари билан пайпаслаб кўради (чумолилар), бу тукчалар ёки мўйлов териси устига конуслар ёки тукчалар тарзида бўртиб чиқадиган химиявий сенсиллалар ёр­дамида пайдо бўлади. Иккинчиси эса тери чуқурчаларига ёки юпка кути* кула остига, мўйлов терисининг маъ-лум майдончасида жойлашган сенсил­лалар ёрдами билан таъминланади.
Таъм билиш органлари ҳид би­лиш органларига нисбатан специфнк роль ўйнайди. Ҳашаротлар тўрт хил таъмни—ширин,аччиқ, нордон вашўр-ни била олади. Масалан, чумоли саха­рин доналари ичидаги шакар дона-ларини ажратиб олади. Ёки асалари сув билан шакар сувни фарқига бо-ради. Ёғ ва мойларни иштаҳа билан ейдиган чумолилар бир сортни иккин-чисидан кўра афзалроқ, кўради. Таъм билиш органлари ҳам, айрим сенсил­лалар ёки уларнинг группаси тарзи­да, оғиз аппаратларига, баъзи бир ҳашаротларнинг (ари, пашша ҳамда баъзи бир кундузги капалакларда) оёқ панжаларвда ва мўйлов учлари-да жойлашган бўлади.
Ҳашаротларнинг химиявий сезги-ларининг юңори даражада тузилган-лиги ва физиологияси, зараркунанда-ларга қарши химиявий кураш чо-раларини қўллаш илмий негизини яратиб беради. Практикада зарарку-нандаларга қарши алдағич емлар ва заҳарли озиқлар қўлланилиши ҳаша-ротларнингҳид ва таъм билиш қобили-ятларидан фойдаланишга асосланган.
Кўриш органлари икки хил мураккаб тузилишга эга. Оддий кўзчалар ва мураккаб ёки фасеткали кўзлар. Тупроқ остида ёки қоронғи ғорларда яшайдиган жуда оз ҳаша-ротлар кўзсиз бўлади.
Ҳашарот бошининг икки ёнида бир жуфт мураккаб кўз ва улар орали-ғида, пешонада, бош тепага ёки эн-сага жойлашган иккита ёки учта (баъзан 8—12 та) кўзчаси бўлади. Мураккаб кўзлари яхши ривожланган ҳашаротларда кўзлар бош қисмининг катта жойини эгаллайди (чигиртка, ниначи ва бошқалар) (20- расм).
Ҳар бир фасеткали кўзлари бир канча кўриш бирликлари — сен силлалар ёки омматидий л а р йиғиндисидан иборат. Оммати

ІИйлар миқдори бир неча юздан баъ-іан мингтагача бўлади.
Омматидийлар уч хил ҳужайра-іардан тузилган бўлиб оптик, сезги іа пигмент қисмларни ҳосил қилади. ^ар бир омматидийнинг устки томо-(Идан кўз устида юмалоқ ёки олти ;иррали фасетка ҳосил қилади. Оп-'ик ёки нур сингдирувчи омматидий-іииг қисми тиниқ нур ўтказадиган ірусталдан, унинг остида эса хрустал КЖусидан ташкил топган. Хрустал КИ шохпарда икки томони бўртган іинза шаклида бўлади. Хрустал ко-іуси тўртта узун ялтироқ ҳужайра-іардан тузилган бўлиб, шохпарда Іилаи биргаликда оптик системани осил қилади. Сезувчи қисм, оптик (исмнинг остида бўлиб, нур қабул ;илувчи тўрларни ёки р е т и н а л-1 а р н и ҳосил этади. Тўрлар бир ^анча (6—13) ретинал ҳужайралардан ашкил топган. Бу ҳужайралар ом-іатидийларни ён томонидан чўзиб, іирказ ўқнинг устидан ўраб туради. Аарказ (ўрта) ўқкўриш т а ё к.-о с и ёки рабдома деб аталади.
Ретинал ҳужайралари нерв толалари орңали бош миянинг кўриш қмсмига кетади.
Пигмент кисми пигмент ҳужайра-лардан тузилган бўлиб, ҳар к.айси омматидийни устки томонидан ўраб олиб, уларни бир-биридан ажратади ва оптик аппаратини изоляциялаш функциясини бажаради.
Ҳашаротлар кўзи аппозици-о н — кундузги ва суперпози-ц и о н — тунги кўзларга бўлинади.
Аппозиңион кўзларда ом­матидийлар тубига қадар пигмент билан крпланган бўлади, оптик систе-манинг узунлиги унинг фокус масофа-сига баравар бўлади ва * ретинуласи хрустал конусга бевосита жипсла-шади. Ёруғлик сезувчи ҳужайралар-га фаңат омматидий ўқи бўйлаб ўтув-чи нурларгина етиб боради, бу ўққа ётиң ҳолда тушадиган нурлар эса пиг-ментларда ютилади. Бу ерда ҳосил бўладиган буюм акси тўла мозаик, чунки бу акс буюмнинг айрим майда акслари — аппозицияси қўшилиши-дан ҳосил бўлади. Қийшиқ тушган

нурларнинг ютилиши буюмнинг тес-кари акси тушмай, балки тўғри акси тушишини кўрсатади.
С у п е р п о з и ц и о н кўз ом-матидийларнинг ён томонларинигина пигментлар ўраб олган, аммо бу пиг­мент остки конусларга қадар етиб бормайди. Бундай кўзлардаги оптик системанинг узунлиги унинг фокус масофасининг иккитасига тенг ке-ладя, ретинула зса хрустал конусдан анча узоқда туради. Ретинулага фа-кат ўқ бўйлаб ёки унга параллел ҳолда тушадиган нурларгина эмас, балки унга бурчак ҳосил қилиб тушадиган ёки ёндош омматидийларга тушадиган нурлар хам етиб боради. Суперпози-цион кўзнинг хар бир омматидийси, худди аппозицион кўзники сингари ҳар қайси буюмнинг фақат бир қис-мини кўради, аммо бу қисмнинг ёруғ-лиги айрим омматидийлардан келади-ган қийшиқ нурлар туфайли кучаяди.
Суперпозицион кўз ҳам жисмнинг тўғри аксини кўраци, бу акс ҳам айрим кисмлардан ташкил топган, яъни мо-заикдир, аммо бу ерда акс этилган буюмлар уларнинг айрим қисмлари аксийинг қўшилишидан 'ҳосил бў-лади (21-расм).
Мураккаб кўзлар ёрдамида ҳаша-фотлар шаклни, ҳзракатни, рангни кўради ва ёруғликнинг фарқига бо­ради. Лекин ҳашаротларнинг турли хил бўлиши ва турли хил ҳаёт кечи-jMiuii уларнинг кўриш органлари ҳам ҳар хил бўлишига сабаб бўлади.
Кўз органларнинг турли хилда булиши] уларнинг омматидийларнинг тузилиши (узунлиги, диаметри ва сон-лари) га ңараб кўриш сифати аниқ-ланади.
Кўп ҳашаротлар қизил рангни кўра олмайди. Лекин ультрабинафша рангни кўради ва нурлардан таъсир-ланади. Баъзи бир ҳашаротларнинг цуёш нурларипинг йўналиши бўйлаб ҳаракатланиши, яъни қуёш кс мтси билан яннклаиган.