Тошкент — «МЕҲнат» —1986

Трахеялар ҳашарот танасида то-бора ингичкалашиб борадиган шохоб­чаларга тармоқланади ва уларнинг охирги капилляра тармоқлари ҳашаротнинг ички органларини қалин тўр тарзда қоплайди.
Трахеяларнинг охирги учлари (трахеолалар) бошқа тўқималар, ҳат-то айрим ҳужайралари ичига ҳам ки­ради. Баъзи учувчи ҳашаротларда трахея найчаларида бўртикчалар — ҳаво қопчиғи бўлади.
Трахеялар ташки муҳитга махсус тешиклар — стигмалар орқали очилади.
Нафас тешиклари — стигмалар ҳа-шарот тана юзасининг икки ёнидаги плейритларга жойлашган бўлади.Бу­лар миқдори ҳашаротларда турлича ва улар ҳар хил бўғимларга жойлаш­ган. Лекин бош бўғимларида ва к,ор-нининг орқа бўғимларида бўлмайди. Кўп ҳашаротларда масалан, чала мето-морфозалиларда вояга етган даврида ва личиикаларида стигмалар сони 10 жуфт: 2 жуфт кўкрагида, 8 жуфт Ко­рин бўғимларида жойлашган бўлади. Булар голопнейстик деб айти-лади.Куп олий ҳашаротларда, айниқса уларнинг личинка ва ғумбакларида стигмалар сони қисқаради. Булар бир неча типда бўлиши мумкин. П е р и-пнейстик типда (кўкрак бў-

римида фақат бир жуфт стигмалари бор), амфипнейстик (бир жуфт кўкрак ва 2—3 жуфт олдинги қорин бўғимларда), метапейс-Т и к (фақат кейинги кррин бўғимида бир жуфт стигма) ва бошқа типларга бўлинади. Булардан ташқари яна а п-Н е й с т и к типдаги — стигмасиз ҳашаротлар ҳам учрайди. Буларда ҳаво бевосита юпқа тери қопламалари ёки махсус нафас органлари — тра-хеол жабралар орқали ёпиқ трахея системасига ўтади. Трахеол жабра­лар сувда ҳаёт кечирадиган ҳашарот-ларда бўлади. Сув ҳашаротлари нафас олиш усулига караб икки гуруҳга бўлинади: сувда яшаб нафас олишда атмосфера ҳавосидаги кислороддан на жабралари ёрдамида сувдаги эри-гак ҳаводан фойдаланувчилар. Мисол, сув қўнғизи ва унга қариндош бошқа сув қўиғизлари атмосфера ҳавоси билан нафас олади. Қўнғизнинг қанот қалқони қориннинг тергитига зич та­қалиб турмайди, шунинг учун улар орасида бўш жой —'ҳаво камераси бўлиб қолади. Қўнғиз сув бетига су-зиб келиб, гавдасининг кейинги учи­ни юңори чиқариб, ҳаво киритиб ола­ди. Сўнгра қўнғиз сув |тагида аста-секин шу ҳаЕодан фойдаланади.
Ҳашаротлар жабраси тананинг фа-кат икки ёни ёки орқа учига, баъзан эса ҳатто тўғри ичакка жойлашган юпқа пўстли ясси ўсимтадан иборат. Бу ўсимталарга пуст орқали сувда эриган кислородли ҳаво киради.
Ҳашаротлар нафас тешиги мурак-каб тузилган, шакли ва катта-кичик-лиги ҳар хил. Нафас тешиклари хи-тиндан иборат қаттиқ рамка ёки п е-ритерм га ўрнашган, тешик ос­ти тукчалари бўлган махсус камера— атриум билан туташади. Бу тук-чалар фильтр вазифасини бажариб трахеяларни чанг киришдан сақлай-ди. Нафас тешиги ёнида тузилиши ҳар хил ёнувчи аппарат;жойлашган. Бу аппарат хитинли битта ёки иккита ёй ва ёпувчи мускулдан иборат. Мускул қисқарганда ёйлар бир-бирига жипс-лашиб, трахеяларга ҳаво кириши ва ундан ҳаво чиқиши тўхтайди.
Нафас олганда ҳаво нафас тешик-лари орқали йўғон трахеал найларга кириб, ҳашаротларнинг нафас ҳара-катлари туфайли уларнинг тармоқ-лари бўйлаб трахеолаларга қадар бо-ради. Бу вақтда ёпувчи аппарат тра-хеяни беркитиб кўяди. Шу билан бир вақтда тергитни стернитга туташтириб турувчи мускуллар қисқаради. Бу­нин г кетидан мускуллар бўшашиб, қорин ҳажми кенгайганда трахея тар- ( моқларидаги ҳаво куч билан кейинга \ қайтади ва нафас тешиги очиқ тур-ганда мускуллар кискариб тгна си-қилиши билан ҳаво ташқарига чиқиб і кетади.
Нафас ҳаракатлари кўпинча қр-рин мускуллари билан бўлади. Ҳа-шаротларда нафас ҳаракатлари тез-лиги ҳар хил, бу уларнинг ҳолатига ва ҳароратига боғлиқ. Масалан,асал-арилар тинч турганида 40 та, ҳа-ракатда эса 120 мартагача нафас ҳаракатлари бўлади. Чигирткасимон-ларда муҳит ҳароратини сшишига қараб 6 тадан 26 тагача ва ундан кўп бўлади.
Атрофдаги тўқималарга кислород " диффузия йўли билан трахеяларнинг юпқа кутикуласидан ўтади.
Трахея ичидаги газ таркибида кар­бонат ангидрид миқдори атмосфера-дагига қараганда, одатда, ортиқ ва баъзан кам бўлиши мумкин.
Нафас ҳаракатлари вақтида фақат йўғон трахеялардагина ҳэео алма-шинади; трахеянинг энг майда тар-моқларидаги ҳаво фақат диффузия_йў-ли билан алмашинади. Оксидланиш процессида организмда ҳосил бўла-диган, сув трахея юзаси орқали буғ-ланиш йўли билан ташкарига чиқа­рилади, бунга нафас ҳаракатлари ту­файли содир бўладиган вентиляция ёрдам беради.
Биохимиявий нафас олиш оксидла­ниш процессидир. Бунда ҳаво кисло-роди иштирокида карбонат ангидрид ажралади. Оксидланиш — оксидла­ниш ферменти — оксидазиш тирокида оқсил, ёғ ва углеводларнинг парчала-ниши ва энергия ажратишидир. Шу моддаларнинг парчаланиши натижа­сида карбонат ангидрид, сув ва аммиак ҳосил қилиб, иссиқлик ва механик энергия организмнинг ҳаётини сақ-^нійди.
Гавда ҳарорати ва не­си қ л и к режим и. Ҳашарот-іларнинг гавда ҳарорати доимий эмас, /чунки улар совуқ қонли п о й к и л о-т е р м организмдр. Танада доимо ҳаёт функцияси ва оксидланиш про-цесси натижасида иссиқлик ҳосил бў-либ, ташқи муҳитга бериб турилади. Организмда иссиқлик ҳосил бўли-ши — иссиқлик продукци-я с и, унинг сарфланишга иссиқлик бериш деб ифодаланади. Уларнинг бир-бирига нисбати организм ҳаро-ратини ифодалайди. Бу нисбат дои­мий эмас. Шунинг учун ҳашаротлар-да гавда ҳарорати доимий эмас.
Иссиқлик маҳсули манбаи ҳаша-ротларда икки йўл билан ҳосил бў-лади: а) организмда модда алмаши-нуви ва оксидланиш процесси натижа­сида ишлаб чиқилган иссиқлик энер-гияси — бу ички ёки эндоген не­си қ л и к маҳсули, б) ташқи муҳит-қуёш нури энергияси, иситилган ҳа, во, ёпиқ хонадаги сунъий иссиқлик ва бошңалар. Б у ташқи ёки экзо-ген иссиқлик маҳсули деб ай-тилади.
Кузатишлар кўрсатишича, ташқи иссиқлик манбаи ҳашаротлар ҳаётида, тана ҳароратини аниқлашда муҳим роль ўйнайди.
_С
! Ҳашарот] организми билан атроф муҳит ўртасидаги моддалар алмаши-ниш процесси натижасида организмда газ, буғ, суюқ ва қаттиқ ҳолатдаги ташландиқ моддалар ҳосил бўлади. Газсимон моддалар нафас олиш орган­лари орқали ташқарига чиқарилади. Сукж. ва қаттиқ ҳолатдаги ташландиқ моддалар махсус чиқарув органлари орқали, ҳазм бўлмаган ва сингди-рилмаган овқат қисмлари — тезак-лар эса ичак йўллари орқали таш-қарига чиқарилади.
Организмдан ташқарига чиқари-ладиган моддалар характерига қа-раб чиқарув органлари ёки безлари уч группага: экскреция, яъни организм учун фойдасиз ва зарарли моддаларни ташқарига чиқариб таш-лайдиган орган, секреция ор-ганизмнинг нормал ҳаёти учун зарур бўлган моддалар ишлаб чиқарувчи орган ва эндокрин, яъни гор­мон ёки инкрет секрет иш­лаб чиңарувчи безларга бўлинади.
Экскретор органлар икки хил бўлади: ташландиқ моддаларни ташқарига чиқарадиган э м у н к т о-риялар вадепураторлар ёки тозаловчилар бўлиб, булар оқ-силлар бузилишидан ҳосил бўлган маҳсулотларни ажратади ёки уларни ташқарига чиқариш учун эмункто-рияларга юборадиган органдир.
Ҳашаротларнинг энг асосий эмунк-ториялари мальпиги (итальян олими Мальпиги биринчи марта ҳаша-ротларда XII асрда аниқлаган) к а-налларидир. Бу каналларнинг бир учи берк ва бир учи ўрта ичак билан орқа ичак чегарасида ичак бўшлиғига очилади (14- расм). Маль­пиги каналлари девори ички томони-дан бир каватли эпителийдан, сиртқи томонидан, баъзан спираль, кўпинча эса ҳалқасимон жойлашган озгина мускул толалари ва каналлар атро-фини жуда кўп трахея шохобчалари ураб олган бўлади. Мускул толалари