Тошкент — «МЕҲнат» —1986

лиятига боғлиқ. Жамоа бўлиб яшайди-ган полиморф ҳашаротларда (асалари ва чумолиларда) замбуруғсимон та-налар кўпроқ ривожланган. Оддий кўзларга борадиган кўриш нервлари ҳам олдинги миядан чиқади. Ўрта қисми дейтоцеребрум бош миянинг камроқжойини эгаллаб, бу қисм ҳа-шарот мўйловларига нерв юборади. Учинчи орқа қисми — тритоце-р е б р у м интеркалар бош бўғимига ёки ҳашаротларда бўлмайдиган (қис-қичбақаларда бўладиган) антенналар бўғимига мое келади. Миянинг шу бўлимидан юқори лабларга нервлар чиқади.
Томоң ости нерв тугуни бошнинг мандибуляр, максилляр ва пастки лаб бўғимларига мое кела­диган уч жуфт ганглийларнинг қўши-лишидан ҳосил бўлган. Мандибула-лар, пастки жағлар ва пастки лабга борадиган уч жуфт нерв ҳам томоқ остки тугунидан чиқади.
Қорин нерв занжири ту-бан ҳашаротларда учта кўкрак ва< 8 та қорин нерв тугунчаларидан таш­кил топган. Кўкрак ва крриндаги-жуфт нерв тугунлари кўпинча бир-бирига қўшилиб кетади, баъзан кўк-ракдаги ҳамма уч жуфт нерв тугун­лари бир-бирига қўшилади. Бошқа ҳолларда эса бир-бйрига қўшилиб-кетган кўкрак тугунчаларига қорин тугунчаларининг баъзилари ёки ҳам-маси қўшилиб кетади (18- расм).
Тубан ҳашаротлар нерв тугунлари юқори ҳашаротларникига қараганда

48

ва личинкаларники вояга етган ҳаша-ротларникига Караганда бир-бирига камроқ даражада қўшилади. Бироқ .баъзиларда, масалан, олий пашша ли-чинкаларининг битта қўшилган нерв тугунлари бўлади, аммо вояга етган пашшаларда 5 жуфтгача кррин нерв тугунлари бор.
Симпатик — нерв система ич-КИ орган мускуллари (овқат ҳазм қи-ЛИШ, қон айланиш, жинсий органлар ва нафас олиш тешиклари) фаолия-ТИНИ бошңаради. Булар учта: о ғ и з-ошқозон, қорин вадум бў-.лимларга бўлинади.
Оғиз-ошқозон бўлиминерв занжирининг томоқ усти нерв тугу­нининг олдинроғида ва пастроңда жойлашган пешана тугунидан бошла-нади. Пешона тугунчаси томоқ усти тугунидан чиқадиган нерв орқалито-моқ усти тугунининг орқа қисмига қўшилади.
Қорин симпатик нерви то-моқ ости ганглийси ёнида бошланиб, нерв занжири бўйлаб кетади. Марка­зий нерв занжирининг ҳар бир тугуни ёнида кррин нервидан иккитадан нерв чиқади, булар кейинчалик тармоқ-ланади. Кррин симпатик нерви трахея-ларни, нафас тешиги мускулларини ва жинсий органларнинг фаолияти-ни бошқаради.
Дум бўлим симпатик нерв

кейинги бўлим ичакларни ва жинсий органлар фаолиятини, марйазий нерв системаси эса симпатик нерв система­си ишини бошқаради.
Периферик (атроф) нерв сис­темаси, марказий нерв системаси ва симпатик нерв системаларининг ту-гунчаларидан, тармоқланган нерв-лардан ташкил топган бўлиб, сезиш органларига кирувчи нерв ҳужайра-ларидан иборат. Ҳалқум ости нерв тугунчаси нерв системасининг ҳамма қисмлари фаолиятини координация-лаштиради.
Сезув органлари. Ҳаша-ротлар нерв системаси юксак дара-жада тараққий этгани учун уларнинг турли сезув органлари ҳам яхши ривожланган. Ҳашаротларда туйғу, ҳид сезиш, таъм билиш, {кўриш ва эшитиш органлари бор. Бу органлар-нинг сезиш хусуси рецептор-л а р дейилади.
Ҳашаротларни сезиш ва уларнинг рецепторларини: механикавий сезги, эшитиш, химиявий сезги, гигротер-мик сезги ва кўриш сезгиларига бў-лиш мумкин.
Сезги органларининг негизини нерв сезув бирликлари—с е н с и л л а-л а р и ташкил этади. Булар кўпинча икки, компонентдан: теридаги қабул/ қилувчи структуралар ва уларга ён-1 дашланган нерв сезги ҳужайралар (кўпинча ҳар бир сенсиллаларида бит-тадан) дан ташкил топган.
Сенсилла лар таъсиротлар-ни қабул қилиш хусусиятига қараб турли хилда тузилган. Баъзи сенсил-лалар териси устидаги тукчалар ва қилчалар тарзида, баъзиларида тер^и-сининг гиподермал ҳужайраларидан иборат.
Механик сезги — механик рецеп-торларни ёки механик таъсиротларни қабул қилади. Буларга туйғу рецеп-торлар ва сезги структуралар киради. Туйғу рецепторлари ҳашарот танаси­нинг хамма жойида оддий сенсил-лалар, сезги тукчалар /(сенсорлар) тарзида бўлади ва гиподермал ҳужай­ралардан иборат. Бу ҳужайралар сир-ти юпқа кутикула билан қопланган, остки томони эса нерв томирлари би­лан ўралган.
Туйғу органлари (тери орқали се­зиш органи) ҳароратни, механик бо-симни, оғриқни сезади. Туйғу орган­лари айрим се нсиллалар ёки уларнинг группалари тарзида остки жағ ва остки лаб пайпаслагичларига, мўйловларга, дум ўсимталарга, қа-нотлар ва оёқларга, баъзан эса тана-нинг бошқа қисмларига ҳам жойла-шади.
Ҳашаротлар оғриқни яхши сез-майди, уларда ҳарорат ва намлик ўзгаришини сезиш қобилияти (гигро-термик қобилияти) яхшироқ тараққий этгаң.
Эшитиш органлари кам-
дан-кам ҳашарот турига оиддир. Тўғ-
ри қанотлиларда (чигирткасимонлар,
чирилдоқлар, темирчаклар), куйловчи
саратонларда — баъзи бир қанда-
лаларда ва баъзан тангача қанотли-
ларда эшитиш рецепторлари ; гиподер-
мал тузилмалар, баъзан эса трахея-
ларга ёндошган эшитиш сенсилла-
лардан иборат. ^—
Ҳашаротларнинг эшитиш орган­лари хордотонал ватимпа-н а л оргаНларга бўлинади.
Хордотона'л органлар тана-нинг ҳар^хил қисмларига кўпинча мўйловларга, икки қанотЛиларда эса визилдqқлapигa жойлашган. Хордо­тонал орган сёнсиллалардаги сезувчи таёқчалар (ўқлар) билан тамомлана-диган нервдан ва кутикуланинг юпқа участкасидан иборат. Овоз тўлқин-лари-юпқа кутикулага урилиб, се­зувчи ҳужайраларни тебрантиради, сезувчи ҳужайралар эса тебранишни нервларга ўтказади. Шундай қилиб, хордотонал органлар кутикуласи но-ғора парда ролини ўйнайди. Шунга кўра хордотонал органлар механик рецептор қаторига кириши мумкин.
Тимпанал органлар, ай-ниқса овоз чиқарадиган ҳашарот-ларда (тўғри қанотлиларда ва куй-