Тошкент — «МЕҲнат» —1986

ҚОРИН БЎЛАГИНИНГ ТУЗИЛИШИ
склеритдан иборат; устки томонида-ги япроқча — т е р г и т, остки то-мондаги япроқча — стернит деб аталади ва'улар орасида пардасимон юмшоқ, қисмлар — биңинча ёки плейритлар бўлади. Вояга ет­ган ҳашаротлар тергити билан стер-нитининг сони ҳамма вақт ҳам бир хил бўлавермайди, чунки айрим бўғимлар-нинг баъзи склеритлари тўла етишма-ган бўлади. Шу сабабли тергитлар сони стернитларга нисбатан 1—3 тага кўп бўлади. Мисол: тўғри қанотли-ларда 1 стернит редукцияланган, 9 ва 10- стернитлар эса йўқолган. Шу-нинг учун уларда стернитларининг сони 7—8 та, тергитлари эса 10 та, одатда, ҳар бир қорин бўғимининг орқа қирраси худди черепица каби кейинги бўғимнинг олдинги қирра-сини босиб туради.
8—9 корин бўғимларида ташңи

10-раем. Ҳашаротларнипг қорин хиллари (1) оа унипг ўсимталари (II):
** /. а — ботиқ; б — кеиг бпидли; • — осилу пчан; е — уауіі іюичали.
(/. о — сувпрак in С — тсмиркпиот, »ркак аотлорн устидап курншшііі; Осий чнгирткиси қорииларининг учидипі ўсиммлпри,' я — яркак пя и - y,>r > шсп; / — цирки; 1 — грифилкн! .1 — aim л шіроқчи; 4 — генитал шірикча, S, 1, 7 — сиккіишічн на ўччпчн тсргитларі S, 9 — еікніміінчи и» трққишшш стврнимар; 10 ~ ту-
хум куАгич.

жинсий (генитал) ўсимталари бўлади. Буларга эркаклардаги қўшилиш ^ёки копулятив орган, урғочилардаги ту-хум қўйгич киради. Шунинг учун 8—9 бўғимлар жинсий ,ёки генитал, булардан олдинги 1—7 бўғимлар г е-нитал олд и; 10—11 бўғимлар г е и и ,т а л! к е т к и¹ деб 'аталади.
Одатда кориннинг айрим бўғим-лари бир-бирига ҳаракатчан равишда қўшилади, фақат камдан-кам ҳоллар-дагина ҳаракатсиз кўшилиши мумкин.
Ҳашаротларнинг қррни тубандаги хилларга ,'бўлинади: 1) к е н г ёки ботиқ қорин, бундай корин­нинг биринчи бўғими энлик бўлади ва ҳамма жойи билан кўкракка зич ёпишади; 2) осилган қорин, бундай қориннинг биринчи бўғими кенг бўлади, аммо бўғимнинг остки қисми ёрдамида кўкракка ҳаракатчан бўлиб ёпишади ва осилиб туриши мум­кин: 3)поячали қ о р и н, .бун­дай қориннинг биринчи ёки иккинчи бўғими чўзилиб, узун пояга .айла-нади (10- раем, I).
! Поячали қорин кўпинча парда қа-нотлиларда учрайди. Уларда қорин-нинг биринчи бўғими кўкракка ёпи-шибкетган ва оралиқ бўғимга айлан-ган; бундай ҳолда поя кориннинг биринчи бўғими эмас, балки иккинчи бўғимидир; биринчи бўғим эса кенг бўлиб, кўкракка знч жойлашган. Чу-молиларда пояга битта бўғимдан эмас, балки иккита ёки учта бўғимнинг қўшилишидан ҳосил бўлади. Қорин буғимлари ёнида нафас тешиги — стигмаси (stigma) жойлашган, нафас тешиклари ҳ.ар хил шаклда, кў-пинча нотўғри овал ёки юмалоқ шаклда, жуда кичкина бўлади. Сон-лари ҳар хил, 9 ва 10'бўғимларида бўлмайди.
іҚорин ўсимталари. Эм-брионлик давридаги қорин бўғимла-ридаги ўсимталар, кейинги ривожла-пиш даврида (вояга етган даврида) йўқолади ,ёки шакллари ўзгариб бош-Цй фуцкциянн бажаруичи органга айлаиадп. Қорин ўсимталарининг қолдиқларига тўғри қанотлиларда церкилар, грифельки-л а р, |т у х у м қуйгич, чаңув-чи парда қанотлилар, арилар ёки асалариларда н а й з а ҳосил қилади.
Тубан (ҳашаротларда |айридумли-лар ва қилдумлилар туркумига ки-рувчи ҳашаротларнинг қорин ўсимта-лари энг кўпбўлади. Буларда қорин қисмининг 1—3 бўғимидар удиментар ўсимталар бўлади, бу усимталар қо-рин оёқчалари деб айтилади. Усим­талар ҳашаротларнинг аждодлари бўл-миш >• ікупоёқлилардан қолган р уди­ментар ўсимталар ҳисобланади.
Церкилар — баъзан ҳашарот-лар, здасалан, тўғри қанотлилар, су-вараклар қорин бўлагининг 11, кам-дан кам ҳолларда 10 ёки 9 бўғимлар тергитида бўғимли сезувчи ўсимта-лардир. Қулоқ кавлагичларда бу церкилар бақувват омбирга айланган, бу омбир ҳимояланшл ва учиш олди-дан қанотларини тўғриловчи орган вазифасини бажаради.
Грифелькила — 9 стер-нитида жойлашган, бўғимларга бў-линмаган ўсимта. 'Қорин бўғимлари учун субстратга таянч вазифасини бажариб, қорин билан субстрат ора-лиқни сақлайди. Грифельки тўғри қанотлилар ёки суваракларга хос-дир. Лекин қилдумлилар ва айри думлиларда грифелькилар қорин қис-мининг кўпчилик бўғимларида бўлиб оёк іалар вазифасини бажаради.
Тухум қўйгич — урғочи ҳа-шаротларнинг жинсий органи бўлиб, тухум қўйиш учун хизмат қилади. Одатда тухумини субстрат юзасига эмас, балки субстрат ичига (тупроққа, поя ичига, барг тўқималари ичига ва ҳоказо жойларга) ёки тирңиш ва ёриқлар ичига қўядиган ҳашаротлар, масалан, тўғри қанотлиларда бўлади. Уларнинг тухум қўйгичи о р т о-тероид тухум қўйгич деб айтилади. Эволюцион тараққиёт на­тижасида кўпчилик ҳашаротларда ту­хум қўйгичлари ўзгариб, иккиламчи сохта тухум қўйгнчига айлаиган. Кў­пинча пашшалар, қўнғизларда қорин бўлаги охирги бўғимининг қиёфаси ўзгаришидан ичга тортиладиган ва ту-хум қўйиш вақтида дўппайиб ташқа-рига чиңадиган тухум қўйгич ҳам ҳосил бўлиши мумкин. Бунга телес­копии тухум қўйгич деб айти-лади (10-расм, II).
Эркак ҳашаротларнинг генитал ор-ганлари келиб чиқиши тўлиқ ўрга-нилмаган. Уларнинг қорин '.бўғим­ларининг охирида копулятив аппара­та жойлашган. Бу аппарат урғочи-ларини оталантираётган вақтда хал-тачаларига сперматозоидлар ўтка-зиш учун ва урғочиларни ушлаш учун хизмат қилади.
Умуман мўйлов типлари, оғиз ор-ганлари, қанотлар, оёңлар, қорин ўсимталари ва бошқа белгилар ҳаша-рот турларини аниқлашда катта роль ўйнайди.