Тошкент — «МЕҲнат» —1986

_J
бир бўғимида бир жуфтдан ўсимталар бўлган (2- раем, III). Масалан, кў-поёқлиларда. Бундай метамерали ҳай-вонлар кам ҳаракат бўлади.
Эволюцион тараққиёт натижасида бундай метамерали ҳашаротларда ҳа-ракатни марказлаштириш ёки л о-к о м о т о р функциясини ошириш натижасида гавданинг олдинги уч *бўғими кўкракка айланган бўлиб, кейинги бўғимларда ўсимталар йўко-либ, қорин шаклига айланган. Кўк-ракда қанотнинг вужудга келиши унинг локомотор хусусиятини оши-риб, тузилишини мураккаблашти-ради, қорин қисмини эса соддалаш-тиради. Натижада гавда олдинги кис-ми функциясининг мосланиши ва бир-ламчи метамералик хусусиятини нг йўқолиши гавдани икки қисмга: кўк-

рак ва қоринга ажралишига сабаб бўлди.
Маълумки, ҳашаротларнинг ҳара-кат органлари кўкрак қисмида жой-лашганлиги сабабли мураккаб тузи-лишга эга бўлади. Шунинг учун даставвал кўкракнинг ташқи бирлам-чи оддий схематик тузилиши билан танишиб, кейин унинг бўғимлари ту-зилишини кўрамиз.
Ҳашаротлар кўкраги уч бўғимдан иборат: биринчиси j(6oui томонидан ҳисоблаганда) олдинги кўк-р а к' (prothorax), иккинчиси ў р т а к ў к р а к (mesothorax), учинчиси о р қ а кўкрак (metathorax) деб глалади (7- расм, А).
Ҳар бир бўғимлар скелетини хи-тинлашган кутикула ҳалқаси ҳосил қилиб, 4 қисмга бўлинади. Елка то-мони ёки тепа қисми — т е р г и т, корин томони ёки пастки қисми — с т е р н и т , икки ён юмшоқ девори биқинчалари плейритлар деб аталади (7- расм, Б, В).
Дашарот кўкраги локомотор функ-цияни олганлиги учун кўкрак бўғими-нинг мускултураси кучли ривожлан-ган ва мураккаблашган, бўғимлари-нинг ҳажми катталашган, айниқса ташқи скелет тузилиши жуда ҳам ўзгариб мураккаблашган бўлади. Кўкрак скелет мускул аппарата кес-кин мураккаб ўзгарган бўлиб, нати-жада бирламчи склеритлар — тергит-лар, стернитлар ва плейритлар икки-ламчи серия склеритларга бўлинган бўлади.
Кўкрак бўғимларида тергит — ел­ка ёки нот ум (notum), стернит, яъни қорни ёки пастки томони кўк­ракча ёки с т е р н у м (sterum) деб аталади. Бу бўлакларнинг қайси бў-ғимда жойланишига қараб. о л д, ўрта|ва орқа (pro, mesa, meta) ңушимча сўзлар қўшилади.
Ҳар бир кўкрак бўғимларда бир жуфтдан оёқ, қанотли ҳашаротларда ўрта ва ,орқа бўғимларда жуфт іқа-нотлар ўрнашган бўлади. Шунинг учун ўрта ва орқа бўғимлари бирга-ликда п,т!ероторакс (ptero-thorax) термини билан ифодаланади.
Кўп ҳашаротларда олдинги кўк-рак бўғими бошқа кўкрак бўғимла-рига нисбатан Ъддийроқ тузилган. Лекин баъзи бир ҳашаротларда бажа-риладиган махсус функциясига 'қараб олдинги кўкрак бўғими яхши ривож-ланган бўлиши мумкин. Масалан, ешиктерватарда (Menteoptera) ол­динги кўкрак ҳаракатчан, чўзилган бўлиб, унда катта ңамровчи типидаги оёқлари жойлашган. Учиш қобилия-тини йўқотган ҳашаротларда олдинги елкалари яхши ривожланган, учув-' чи ҳашаротларда эса олдинги кўк-раклари ҳажми кичиклашган бў-лади.
Кўкрак бўғимларининг ён томон-лари — плейритлари мураккаб ту­зилган бўлиб, ҳар бир оёғининг жой­лашган ерида бурмали тери кутикула чуңурчани ҳосил қилади. Шу чуқур-чада оёғининг тосчаси ёки коксаси жойлашган. Плейритнинг тепа қис-мида, қанотли — птероторакс бўғим-ларни ён томонининг туташган жойида (қанот жиплашган жойда) ўсимта — устунчаси бўлади. Бу устунчага қа-нотнинг асоси жойлашади.