Тошкент — «МЕҲнат» —1986

4-иш. Қўкрак ва кўкрак ўсимталари
Бу дарсда ҳам олдиндан тайёрлаб қўйилган тайёр ҳар хил препаратлар: оёқ типлари, қанот типларини бериш мумкин. Олдиндан препаратлар тайёр-лаш учун турли хил ҳашаротларнинг оёқлари ёки ңанотлари иккита буюм ойна орасига олиб, четларини қо-ғоз ёки материал билан клейлаб қў-йилади. Дарсда ҳам қуритилган ва спиртда сақланган ҳашаротлардан фойдаланилади. Иккинчи ишда танаси бўлакларга бўлинган ҳашаротлар-дан фойдаланган маъқул.

Иш тартиби
1. Ҳашаротнинг боши ва қорнидан ўрта ва орқа бўғимларда жуфт қа-
ажратиб олинган кўкрак қисмини оат нотлар ўрнашганини кўрасиз. Шунинг
ёки буюм ойнаси устига қўйиб лупа учун ўрта ва орқа бўғимлар п т е р о-
ёрдамида ңаралади, у уч бўғимга: торакс (pterothorax) деб аталади.
олдинги кўкрак, ўрта Қанот ва оёқларининг бўғимлар-
кўкрак ва орқа кўкрак- га жойланишини диққат билан қараб
К а бўлингани кўринади (7- расм, А). чиқасиз ва пинцет ёрдамидааста узиб
Ҳар қайси бўғимининг елка, қо- олиб, лупа билан қарайсиз.
рин ва ён томонлари кўриб чиқилади. 2. Ҳашаротнинг оёқлари санала-
Елка (уст) томони — т е р г и т (no- ди, уларнинг жойланиши ва ўрнашган
turn), қорин (паст) томони стер- жойи кайд этилади. Уч жуфт оёқнинг
Н и т (sternum) ва ён томонлари — ҳар қайсиси бўғимлардан биттасининг
П л е й р и т (pleurae) деб аталади стернитига ёпишган бўлади. Ажратиб
(7- расм, Б, В). олинган турли хил типдаги оёқлар
Ҳар бир кўкрак бўғимларида бир иа ушшг бўлаклари билан танишиб
жуфтдан оёқ, қанотли хашаоотляпяд лиг..л»»..—

Ҳар бир оёқнинг тазчаси, ў fi­ll a ғ и ч и, сони, болдири ва тирноқли ҳамда беш бўғимдан иборат панжаларини кўрасиз. Тирноқлар ўртасидаги ёпишғичларини кузатасиз, у қора суваракка ҳар қан-дай ҳолатда югуриш учун имконият беради.
Югурувчи (суварак), ю р у в-ч и (қўнғизлар), сакровчи (чи-гиртка), с у з у в ч и (сув қўнғизи), кавловчи (бузоқбоши), ң а м-р о қ ч и (бешиктерватар), ё п и-ш у в ч и (сув қўнғизининг олдинги оёғи), й и ғ у в ч и (асалари) типлар-даги оёқлар тузилиши билан танишиб чиңасиз. Югурувчи оёқнинг фарқи ҳамма бўлаклари деярли бир хилда ривожланганлиги билан характерла-нади, панжалари ингичка, узун, беш бўғимли бўлади.
Юрувчи оёқ югурувчи оёққа ўх-шаш бўлиб, ундан калтароқ ва бар-моқ тузилиши билан фарқ қилади. Бармоқлари кенг, пастки юзаси кис­ка туклар ва киллар билан крпланиб товонни ҳосил қилади. Бармоқнинг учинчи бўғини иккига айрилган, икки япроқчали бўлади.
Сакровчи оёқ сони узунлиги ва йўғонлиги билан характерланади. Болдири ҳам узунроқ бўлиб, тишчалар билан қопланган, ўйнағичи бўлмас-лиги мумкин. Бунга чигирткаларнинг учинчи жуфт оёқлари мисол бўлади.
Сузувчи оёқ сувда яшовчи ҳаша-ротларга хос бўлиб, ўрта, орқа кўк-рак бўғимларида жойлашган. Улар горизонтал йўналиш бўйича жойлаш­ган бўлиб, эшкак вазифасиниібажа-ради. Бармоқлари, баъзан болдири зич узун туклар билан қопланган бўлади.
Қовловчи оёқ. сон ва болдирлар­нинг қисқариши ва кенгайганлиг» билан характерланади. Болдири таш-қи томонининг учи қайрилган, тишлар билан црплантап, панжалари яхши ривожланмаган бўлади.