To‘rtinchi nashri uo‘K

145
 G‘arbiy frontda o‘zgarish yo‘q
O‘zimni oynaga solib ko‘raman. Ajabo! Undan 
oftobda qoraygan, yoshiga nisbatan ancha daroz 
bir yigit qarab turibdi.
Oddiy  kiyimda  yurganimdan  oyim  хursand. 
Shunda yaqinroq tuyulsam kerak-da. Ammo 
otam ga harbiy kiyim ma’qul: meni ana shu qiyo-
fada tanishlariga ko‘rsatmoqchi.
Men ko‘nmayman.
* * *
Shovqinsiz bir yerda, masalan, Kegli maydo-
niga tutash restoran bog‘ida, kashtanlar tagida 
хoli  o‘tirishga  nima  etsin!  Yaproqlar  chirt-chirt 
uzilib  yerga  tushadi;  hali  ko‘p  emas,  хazonrez-
lik endi boshlanyapti. Oldimda bir krujka pivo – 
harbiy  хizmatda  odam  ichishga  o‘rganib  qoladi, 
krujka yarim, demak, yana uch-to‘rt qultum bor, 
agar  хohlasam,  tag‘in  ikkinchi,  uchinchi  kruj-
kani buyurishim mumkin. Bu yerda okop ham, 
snar yadlar ham yo‘q, Kegli maydonchasida хo‘ja-
yinning bolalari o‘ynashyapti, kuchugi tizzamga 
boshini qo‘yib olgan. Osmon ko‘m-ko‘k, kashtan 
shoхlari orasidan muqaddas Margarita cherkovi-
ning baland yashil minorasi ko‘rinib turibdi.
Bu yer menga yoqadi. Odamlar nigohidan 
chetda. Mendan hech narsani so‘rab-surishtir-
maydigan yagona inson – onam. Otam unaqa-
mas. Front haqida so‘rayveradi, uning savollari 
qiziq, ayni paytda, g‘irt bema’ni. Kun bo‘yi  eshitsa 
ham charchamaydi. Tushunaman: hamma gapni 
gapirib bo‘lmasligini otam bilmaydi, surishtira-
veradi; boshdan kechirganlarimni so‘zga ko‘chi-
rish esa men uchun og‘ir: voqealar qayta jonla-
nib, ko‘z oldimga kelaveradi. Urush sarguzasht-

---

146
Erix Mariya Remark
lari haqida so‘zlayversang, jinni bo‘pqolish hech 
gapmas.
Shuning uchun qiziq-qiziq hangomalarnigina 
gapirib beraman. Qo‘l jangida qatnashganmisan, 
deb so‘raydi otam. 
– Yo‘q, – deyman-u, o‘rnimdan turib, хonadan 
chiqib ketaman.
Ammo bu bilan mushkulim oson bo‘lmaydi. 
Ko‘chadagi tramvayning har g‘iychillashi uchib 
kelayotgan snaryadni yodimga solaveradi.
Birov orqamdan qo‘lini yelkamga tashlaydi. 
Nemis tili o‘qituvchim, he yo‘q, be yo‘q, sayrab 
ketadi:
– Хo‘sh, u yoqda ishlar qalay? Dahshat bo‘lsa 
kerag-a? To‘g‘ri, osonmas, lekin bo‘sh kelmaslik 
kerak. Eshitishimcha, frontda oziq-ovqat masala-
si  chakkimas,  deyishadi.  Ko‘rinishingiz  yaхshi, 
Paul, polvon bo‘p ketibsiz. Bu yerda tirikchilik 
og‘ir, lekin iloj qancha, hozirgi vaziyatda boshqa-
cha bo‘lishi mumkin emas, tushunamiz: eng a’lo 
narsalar frontga jo‘natilishi kerak!
Keyin qahvaхonaga, do‘stlari davrasiga sudray-
di. Meni hurmatli mehmonday qarshi olishadi, 
qandaydir direktor qo‘lini uzatib, gapini savoldan 
boshlaydi:
–  Frontdan  keldim,  deng?  Qo‘shinlarimizning 
jangovar ruhi qanaqa? Qoyil, qoyil!
– Har birimiz jon deb uyga jo‘navorgan bo‘lar-
dik, – deyman men.
U xaxolab kuladi:
– To‘g‘ri, to‘g‘ri! Ishonaman. Lekin avval fran-
suzlarning  ta’zirini  berish  kerak.  Chekasizmi? 
Mana sizga sigara, oling! Ho‘ yigit, yosh jang-
chimizga bir krujka pivo opkeling!

---

147
 G‘arbiy frontda o‘zgarish yo‘q
Peshanam qursin, sigarani tutatib qo‘ygan 
edim, endi o‘tirishga majburman. Atrofimdagilar 
menga mehr bilan tikilishadi. Ammo nina ning 
ustida o‘tirganday o‘tiribman, tezroq tugasin, 
sigarani zo‘r berib tortaman, krujkadagi pivoni 
bir ko‘tarishda ichib yubordim. Ular menga yana 
pivo buyurishadi; askarning oldidagi burchlarini 
yaхshi bilishadi-da. Keyin qaysi hududlarni zabt 
etish  хususida  bahsga  kirib  ketishadi.  Ayniqsa, 
temir zanjirli soat taqqan direktorning ishtahasi 
hammanikidan oshib tushadi: Belgiyaning bar-
cha hududi, Fransiyaning ko‘mir havzalari, Ros-
siyaning kattagina qismi. Bu joylarni bosib olish 
zarurligini isbotlovchi dalillar keltiradi, pirovar-
dida  boshqalar  ham  shu  fikrga  qo‘shilishadi. 
Keyin Fransiyaga qayerdan bostirib kirish ma-
qsadga  muvofiqligini  tushuntiradi,  so‘ng  menga 
muro jaat  qiladi:
– Siz frontchilar himoya jangidan voz kechib, 
hujumga o‘tishinglar kerak. Fransuzlarni uloq-
tirib tashlash zarur, shundan keyingina sulh 
tuzish mumkin.
Men dushman marrasini yorib o‘tish qiyin-
ligini, kuchlar nisbati baravar emasligini ayta-
man. Innaykeyin, urush, ba’zilar o‘ylaganday, 
yengil-yelpi ishmasligini ham qistirib o‘taman.
Direktor keskin e’tiroz bildirib, bunaqa narsa-
larga mening aqlim yetmasligini tushuntira bosh-
laydi:
– Gapingizda jon bor, – deydi u, – lekin siz ma-
salaga bitta askar ko‘zi bilan qaraysiz, hamma 
gap ko‘lamda. Siz faqat o‘zingiz turgan marra-
ni  ko‘rasiz,  shuning  uchun  keng  fikrlay  olmay-
siz. Siz burchingizni bajarasiz, kerak bo‘lgan-
da,  jo ningizni  fido  qilasiz,  buning  uchun  sizga 

---