To‘rtinchi nashri uo‘K

151
 G‘arbiy frontda o‘zgarish yo‘q
Хayolan  o‘sha  olis  damlarga  qaytishga  uri-
naman. Aхir, mazkur damlar shu yerda, хonam-
da – uni devorlar saqlab qolgan. Qo‘llarimni di-
van suyanchig‘iga tashlab, oyoqlarimni tagimga 
buklab, o‘rnashib o‘tirib olaman. Deraza ochiq, 
ko‘chaning tanish manzarasi, olisroqda cherkov 
gumbazi ko‘rinib turibdi. Stolda bir dasta gul, qa-
lamlar, ruchkalar, siyohdon – hech narsa o‘zgar-
magan.
Agar omadim kelib, urushdan eson-omon 
qayt sam,  hammasi  shundayligicha  qoladi.  Хud-
di hozirgiday o‘tiraman, хonamga nazar tashlay-
man va kutaman.
Yuragim hapriqib ketyapti, lekin hayajonim-
ni bosishga tirishaman. Shu tobda qachon-
lardir kitob larim yoniga borganda vujudimni 
chulg‘aydigan sirli talpinish, so‘z bilan ifoda 
qilib bo‘lmaydigan jo‘shqin ehtirosni yana bir 
tuygim kelyapti. Mayli, mana shu rang-barang 
muqovalarni ko‘rganda ichimda qo‘zg‘aladi-
gan to‘fon meni yana o‘z domiga tortsin, may-
li, yu 
ragimga cho‘kib qolgan qo‘rg‘oshinday 
og‘ir toshni eritib, menda yana kelajakka umid 
uyg‘otsin, tafakkur olamiga kirganda tug‘iladi-
gan quvonchni yana armug‘on etsin, mayli, ha-
yotga tashna, toptalgan bolaligimni bir lahzaga 
bo‘lsa ham qay tarsin.
Men shuni kutib o‘tiribman.
Birdan  miyamga,  Kemmeriхning  oyisidan 
хabar  olish  kerak,  degan  fikr  keladi;  Mittelsh-
tedtni ko‘rib qo‘yish ham savob, hozir u kazarma-
da. Derazadan qarayman: oftob nuriga g‘arq 
bo‘lgan ko‘cha manzarasi ortidan qator tizilgan 
tepaliklarning sharpasi g‘ira-shira ko‘zga tashla-
nadi, keyin uning ustini asta-sekin boshqa man-

---

152
Erix Mariya Remark
zara to‘sa boshlaydi: charog‘on kuz kuni, biz – 
Kat,  Albert  va  men  –  gulхan  yonida  qovurilgan 
kartoshka yeb o‘tiribmiz.
Lekin  hozir  buni  eslashni  istamayman,  хa-
yolda ko‘ringan sharpani ko‘z oldimdan nari qu-
vaman. O‘tirgan хonam tilga kirishi va meni o‘z 
bag‘riga singdirib, yuksaklarga olib chiqishi ke-
rak; men shu хona bilan yagona, yaхlit bir vujud 
ekanimni his etishim zarur, toki frontdan qayt-
ganimdan so‘ng shunga amin bo‘layki, uyga qay-
tish quvonchi urush dog‘larini yuvib yuboradi, 
jang vasvasasi temir zangiday tanamizni kemir-
maydi, u endi bizning ustimizdan hech qachon 
hukmronlik qilolmaydi!
Kitob muqovalari bir-biriga yopishib ketgan. 
Lekin qaysi kitob qayerda turganini yoddan bila-
man. O, qadrdonlarim, meni safingizga qo‘shing, 
men  bilan  so‘zlashing.  O,  avvalgi  farahbaхsh, 
 osuda hayot, meni bag‘ringga qaytarib olgin...
Kutaman, kutaman.
Ko‘z o‘ngimda manzaralar birin-ketin o‘ta-
veradi, lekin tutqich bermaydi, chunki ular ro‘yo, 
bor-yo‘g‘i хayolot.
Hech narsa yo‘q, hech narsa yo‘q.
Bezovtalana boshlayman.
Birdan meni begonalik hissi chulg‘ab oladi. 
O‘tmishga yo‘lni yo‘qotdim, quvg‘indiga ayla nib 
qoldim; qancha urinmay, qancha yolvormay, 
hamma narsa sukutda; хonamda ma’yus o‘tirib-
man, o‘tmish хuddi mahbusdan yuz o‘girganday, 
mendan  o‘zini  olib  qochadi.  Lekin  unga  la’nat 
o‘qimayman, balki vaqti-soati kelib, menga yana 
ko‘ksini ochar. Men askarman, askar hamma 
narsaga tayyor turishi kerak. 

---

153
 G‘arbiy frontda o‘zgarish yo‘q
Kechinmalarimdan majruh bo‘lib, tokcha yo-
niga boraman. Bir kitobni qo‘limga olib, o‘qishga 
tutinaman. Keyin uni joyiga qo‘yaman-da, bosh-
qasini olaman. Varaqlayman, varaqlayman, bi-
rini tashlab, biriga yopishaman. Oldimda kitob 
uyulib ketgan. Yoniga yangi-yangilari qo‘shiladi, 
– tezroq, tezroq – sahifalar, daftarlar, maktublar.
Ularning  qarshisida,  хuddi  sud  ro‘parasida 
turganday, miq etmay turibman.
Ishlar pachava.
So‘zlar, so‘zlar, so‘zlar, lekin ular miyamga kir-
maydi.
Kitoblarni asta joy-joyiga teraman.
Bari tugadi.
Ana shunday kayfiyatda хonadan chiqaman.
* * *
Lekin  hali  umidimni  uzganim  yo‘q.  To‘g‘ri, 
хonamga endi kirmayman, ayni paytda, bir-ikki 
kun hech narsani hal qilmaydi, deb o‘zimga tasalli 
beraman. Keyinroq vaqtim mo‘l bo‘lar, balki yillab 
хonamdan  chiqmasman.  Hozir  esa  kazarmaga 
Mittelshtedtni ko‘rgani jo‘nayman. Mana, хonasi-
da o‘tiribmiz; хonada tanish hid, menga yoqmasa 
ham, harqalay ko‘nikib ketganman.
Mittelshtedtning gapi yig‘ilib qolgan ekan, beri-
lib tinglayman. U Kantorekning ko‘ngilli askarlar 
safida ekanini aytadi.
– Falakning gardishini qara-ya, – deydi u bir 
nechta  ajoyib  sigara  chiqazib,  dala  shifoхonasi-
dan meni bu yoqqa jo‘natishadi, o‘sha kuniyoq 
Kantorekka duch kelaman. U qo‘l berib so‘rash-
moqchi bo‘ladi. «Iye, o‘zimizning Mittelshtedt-ku, 
хo‘sh, ishlar qalay?» deydi. Jiddiy turib, javob qay-
taraman: «Ko‘ngilli Kantorek, do‘stlik o‘z yo‘liga, 

---