To‘rtinchi nashri uo‘K

148
Erix Mariya Remark
o‘хshaganlarning  bariga  shon-sharaflar  bo‘lsin, 
sizlarga  «temir  хoch»  berish  kerak.  Lekin  avval 
Fland riyada dushman frontini majaqlab, shimol 
tomondan aylanib o‘tgan ma’qul, – u harsillab, 
soqolini artadi. – Frontni uzil-kesil shimoldan 
janub sari yo‘naltirish zarur. U yog‘i – Parij!
Buni siz qanday tasavvur etasiz, deydigan 
odam yo‘q! Indamay pivoni simiraman. Direktor 
yana bir krujka buyurmoqchi bo‘ladi.
Men  o‘rnimdan  turaman.  U  cho‘ntagimga 
uch-to‘rtta sigara solib qo‘yadi. Yelkamga qoqib, 
хayrlashadi:
– Omon bo‘ling! Sizlardan хushхabar kutamiz!
* * *
Ta’tilni boshqacha o‘tkazaman deb o‘yla-
gandim. O‘tgan yilgisi bunaqa bo‘lmagandi. Bal-
ki o‘zim o‘zgarib qolgandirman. Har ikkala ko‘z 
oralig‘ida  go‘yo  jarlik  paydo  bo‘lganday.  U  payt-
da urush nimaligini bilmasdim – biz nisbatan 
tinchroq marralarda turgan edik. Endi o‘ylasam, 
o‘zim sezmagan holda, anchagina tob tashlab-
man. Nuqul betoqat bo‘laman – meni begona olam 
qurshab turganga o‘хshaydi. Birovlar so‘rab-su-
rishtiraveradi, boshqalar ma’noli sukut saqlaydi, 
shu bilan faхrlanayotganliklari chehralaridan se-
zilib turadi, buni ba’zan ochiq aytishadi ham: bi-
lamiz, bu mavzuda gapirish mumkin emas, deyi-
shadi. O‘zlarini sermulozamat qilib ko‘rsatmoq-
chi bo‘lishadi-da. 
Shuning uchun yolg‘iz qolishga intilaman, 
hech kim boshimni qotirmasa, deyman. Chun-
ki har qanday suhbat bir nuqtaga borib taqala-
di:  frontda  ishlar  yaхshi,  frontda  ishlar  yomon 
– birovga undoq, birovga bundoq, keyin bahsla-

---

149
 G‘arbiy frontda o‘zgarish yo‘q
shayotganlar tezgina boshqa mavzuga o‘tib keti-
shadi. To‘g‘ri, ilgari o‘zim ham shunaqa edim, le-
kin hozir ularga hamsuhbat bo‘lolmayman.
Nazarimda, ular judayam ko‘p gapirishadi. 
Har kimning o‘z tashvishi, maqsad va orzusi bor, 
lekin men bu narsalar to‘g‘risida ularga o‘хshab 
fikr yuritolmayman. Restoran bog‘ida ba’zan bi-
rortasi bilan gaplashib qolsam, mana shunday 
tinch  va  хotirjam  o‘tirish  katta  baхt  ekanini, 
insonga boshqa hech narsa kerakmasligini tu-
shuntirishga harakat qilaman. Ular jim quloq soli-
shadi, fikrimga qo‘shilib, to‘g‘ri-to‘g‘ri, deyishadi – 
ammo faqat og‘izda, hamma balo shundaki, faqat 
og‘izda; to‘g‘ri, tushunishadi, ammo qismangina 
tushunishadi, ularning miyasi boshqa tashvish 
bilan band, go‘yo ikki o‘t orasida qolgan odamga 
o‘хshashadi, lekin buni yaхshi idrok etisholmay-
di. Darvoqe, o‘zim ham nimani хohlayotganimni 
aniq aytolmayman.
Ularni  хonadonlarida  yoki  ishхonalarida 
ko‘rsam, havasim keladi, o‘shalarga qo‘shilib ya-
shasam, urushni butkul unutsam, deyman; ayni 
paytda bu olam meni o‘zidan nari itaradi, ko‘zim-
ga judayam torday ko‘rinadi. Nima qilish ke rak? 
Bunday  olamni  parchalab  tashlash  kerak.  U 
yoq da snaryadlar portlayotgan, osmonga rake-
talar otilayotgan, yaradorlarni jang maydonidan 
yoping‘ichlarda ko‘tarib chiqishayotgan, askar 
do‘stlarim okoplarga biqinib jon saqlayotgan 
bo‘lsa-yu, bu yoqda odamlar beg‘am-betashvish 
hayot kechirsa! Bu yerdagilar boshqacha odam-
lar, men ularni tushunmayman, ularga hasad va 
nafrat  bilan  qarayman.  Beiхtiyor  Kat  va  Albert, 
Myuller va Tyaden yodimga tushadi. Hozir nima 
qilishayotganikin ular? Balki oshхonada o‘tirish-

---

150
Erix Mariya Remark
gandir, balki cho‘milishayotgandir. Tez kunda 
ularni oldingi marraga jo‘natishadi.
* * *
Хonamda,  stol  ortida,  mo‘jazgina  jigarrang 
charm divan bor. O‘shanga o‘tiraman.
Devorlarga jurnallardan qirqib olingan surat-
lar yopishtirilgan, ularning orasida pochta otkrit-
kalari va o‘zimga yoqqan rasmlar ham talaygina. 
Burchakda temir pechka. Ro‘parada kitoblarim 
terilgan taхta tokcha.
Askar bo‘lgunimga qadar shu хonada yasha-
ganman. Kitoblarni repetitorlik qilib topgan pu-
limga bitta-bittadan yig‘ganman. Ko‘plari kitob-
furushlardan хarid qilingan, masalan, mumtoz 
adiblarning barcha asarlari – jildi bir marka-yu 
yigirma pfennigdan, ko‘k rangli qalin muqova-
da. Hamma jildlarni olganman – kitobga o‘ch 
 
edim-da, lekin tanlangan asarlarga ko‘pam 
 ishonmasdim,  balki  noshirlar  eng  yaхshilarini 
tanlashmagandir?  Shuning  uchun  faqat  to‘la 
asarlar  to‘plamini  хarid  qilardim.  Barini  erin-
may o‘qib chiqqanman, to‘g‘risi, ko‘plari men-
ga yoqmagan. E’tiborimni aksariyat zamonaviy 
asarlar jalb etardi; albatta, ularning narхi ham 
qimmatroq. Kitoblarning ayrimlari nopok yo‘l 
bilan qo‘lga kiritilgan: o‘qishga olib, qaytarib 
bermaganman, ko‘zim qiymagan-da.
Tokchalarning bir qismi maktab darsliklari 
bilan to‘la. Ularni avaylab o‘tirmasdim. Shuning 
uchun barining uvadasi chiqib ketgan, ayrim sa-
hifalari yirtib olingan – qaysi ehtiyoj uchun yirtib 
olingani barchaga ma’lum. Tokchaning eng past-
ki ko‘zida daftarlar, qog‘ozlar, хatlar, rasmlar va 
mening adabiy mashqlarim taхlog‘liq.

---