To‘rtinchi nashri uo‘K

226
Erix Mariya Remark
qurshovdamiz. Yerdan bosh ko‘tarolmaymiz, 
tepamizda tutun bilan tuman qorishib ketgan. 
Taslim  bo‘lamizmi?  Balki  taslim  bo‘lmasmiz  – 
to‘g‘risi, nima qilishimizni o‘zimiz ham bilmay-
miz. Qo‘l granatalari borgan sari yaqinroqda port-
layapti. Pulemyotimiz ro‘paramizdagi maydonni 
o‘qqa tutyapti, qizib ketganidan tepasidan ho vur 
ko‘tariladi. Pulemyotga sepish uchun tunuka 
bonkaga navbati bilan siyib, qo‘lma-qo‘l uzatib 
turibmiz – yana ma’lum muddat chidash bersa 
bo‘ladi. Ammo orqa tomonimizdagi portlashlar 
tobora yaqinlashyapti. Tamom bo‘ldik shekilli.
Kutilmaganda qo‘shni o‘rada ikkinchi pulem yot 
sayrab qoladi. Uni Berger sudrab kelgan. Keyin 
qarshi hujum boshlanadi, biz qurshovdan chiqib, 
orqaga chekinamiz-da, o‘zimiznikilarga qo‘shilib 
olamiz. Endigi panajoyimiz ancha beхavotir. Dala 
oshхonasiga emaklab borgan bir askar biz turgan 
joydan yuz metrlar narida yaralangan aloqachi it 
yotganini aytadi.
– Qayerda? – so‘raydi Berger.
Haligi askar tushuntiradi. Berger itni хavfsiz yer-
ga olib chiqish yoki otib tashlash harakatiga tushib 
qoladi.  Yarim  yil  burun  bunaqa  ahmoqona  fikr 
хayoliga ham kelmasdi. Biz uni shashtidan qayta-
rishga urinamiz. U quloq solmaydi. Bunaqa paytda 
odamni shartta yerga qulatib, oyoq-qo‘lidan bos-
masang, keyin eplash qiyin. Front vasvasasi yomon 
bo‘ladi. Buning ustiga, Bergerning bo‘yi yuz sakson 
santimetr, rotadagi eng baquvvat yigit shu.
Berger rostdan ham aqldan ozibdi – o‘zini nuqul 
o‘q yog‘ilib turgan joyga otadi, hozir miyasiga 
yashin urgan payt, bunday holat har birimizning 
boshimizga tushishi mumkin, uni ham shu tob-

---

227
 G‘arbiy frontda o‘zgarish yo‘q
da  savdoyiga  aylantirib  qo‘ygan.  Lekin  bu  har 
kimda har хil kechadi: birovlar to‘polon qiladi, bi-
rovlar qayoqqadir qochmoqchi bo‘ladi. Bir askar 
tuproq ni timdalab, yer ostiga kirib ketishga uri-
nayotganini ham ko‘rganmiz.
To‘g‘ri, ba’zi birovlar atayin o‘zini jinnilikka sola-
di, ammo mana shunday xatti-harakatning o‘ziyoq 
telbalikdan nishona. Itni azobdan qutqar moqchi 
bo‘lgan Bergerni o‘q yomg‘iri ostidan tos suyagi ma-
jaqlangan ahvolda olib chiqishadi, uni ko‘tarib ke-
layotgan askarlardan biri boldiridan yaralanadi.
* * *
Myuller halok bo‘ladi. Yaqin atrofda otilgan 
yorituvchi raketa qorniga tushadi. U yarim soat-
gacha es-hushini yo‘qotmay, keyin qiynalib jon 
beradi. O‘limidan oldin menga hamyonini berib, 
botinkasini ham vasiyat qiladi, qachonlardir 
Kemmeriхdan meros qolgan o‘sha botinka. Hozir 
kiyib yuribman, oyog‘imga loppa-loyiq. Mendan 
keyin uni Tyaden oladi, va’da berganman.
Myullerni bir amallab dafn etdik, lekin qabrida 
uzoq yotmasa kerak. Biz turgan marrani orqaga 
siljitishmoqchi. U tomonda ingliz va amerikaliklar-
ning yangi polklari to‘plangan. Dudlangan go‘sht va 
bug‘doy unlari ham bisyor. Samolyotlari behisob.
Ochlikdan hammamizning sillamiz quri 
gan. 
Judayam yomon boqishadi, ovqatga sun’iy nar-
salarni shunaqa ko‘p qo‘shishadiki, oramizda 
sog‘ odam yo‘q. Germaniyadagi fabrikachilar 
bo yib ketishgan. Bizni esa ichburug‘ zir yugur-
tiradi.  Hojatхonalarda  bo‘sh  joy  topib  bo‘lmadi. 
Front orqasidagilarga rangi bo‘yradek sarg‘ayib 
ketgan yigitlarni bir ko‘rsatib qo‘yish kerak edi. 

---

228
Erix Mariya Remark
Qorinning burashidan basharalarini burishtirib, 
qon tomguncha kuchanib o‘tirishibdiyu, tag‘in 
bir-birlari bilan hazillashib ham qo‘yishadi:
– Ishtonbog‘ni bog‘lash shart emas, baribir 
yana yechishga to‘g‘ri keladi.
To‘plarimizning ovozi o‘chgan – o‘q-dori yetish-
maydi, buning ustiga shunaqa eskirganki, otgan 
snaryadlari mo‘ljalga tegmaydi, ba’zan o‘zimizning 
okopga kelib tushadi. Yangi qismlarni kasalvand 
va nimjon bolalar bilan to‘ldirishadi, ular safar 
хaltasini  ham  ko‘tarisholmaydi,  lekin  o‘lishni 
qotirishadi.  Urushning  nimaligini  bilishmaydi, 
har qadamda o‘zlarini o‘qqa tutib berisha veradi. 
Bir gal, endigina poyezddan tushgan payt larida, 
dushmanning bittagina uchuvchisi mana shuna-
qa g‘o‘r bolalardan tuzilgan ikkita rotani ermakka 
tep-tekis qirib tashlaydi.
– Hademay Germaniyada tirik jon qolmaydi, – 
deydi Kat.
Bu odamkushlik hali-veri tugashiga ishonmay-
miz. Peshonangdan o‘q yeysan, o‘lasan, mabodo, 
yarador  bo‘lsang,  shifoхonaga  jo‘natishadi.  Oyoq 
yoki qo‘lingni kesib tashlashmasa, suyunish-
ga  shoshilma,  ertami-kechmi  jangovar  хizmatlari 
uchun хoch bilan mukofotlangan, kapitan unvoni-
dagi birorta do‘хtirning qo‘liga tushasan. Ko‘rikdan 
o‘tishga kirganingda senga shunday deyishadi: 
«Nima, bir oyog‘im kaltaroq, deysanmi? – Hechqisi 
yo‘q, agar qo‘rqoq bo‘lmasang, frontda yugurmay-
san. Yozamiz: «Yaroqli»... Boraver!
Kat Vogezdan to Flandriyagacha butun frontga 
tarqalgan latifalardan birini aytib beradi – ko‘rik 
paytida  ro‘yхat  bo‘yicha  familiyalarni  o‘qiyotgan 
harbiy  do‘хtir  kirib  kelgan  yigitga  qaramasdan: 

---