To‘rtinchi nashri uo‘K

235
 G‘arbiy frontda o‘zgarish yo‘q
– Har ehtimolga adresingni yozib ber, Kat. 
Mana meniki.
Katning uy adresi yozilgan qog‘ozchani ko‘krak 
cho‘ntagimga solaman. Yonimda o‘tiribdi-yu, hozir-
danoq o‘zimni g‘ariblardan-g‘arib sezaman. Undan 
ajralmaslik uchun tovonimdan otsammikin?
Birdan Katning tomog‘ida bir narsa qulqullay-
di, yuzi sarg‘ish-ko‘kimtir tusga kiradi.
– Ketdik, – deydi bazo‘r.
Sakrab turib, yana opichlayman. Tibbiyot хo-
nasiga tezroq olib borishim kerak. Shu o‘y bilan 
endi yugura boshlayman, unga ozor yetmasligi 
uchun bir maromda lo‘killayman.
Tomog‘im quruqshab ketgan, ko‘z oldimda qizil 
va qora halqachalar charх uradi, lekin men tishimni 
tishimga bosib, qoqila-surtila chopa veraman, aхiyri 
tibbiyot хonasiga yetib kelaman. Katni sog‘ oyog‘iga 
asta tushiraman. O‘zim ancha mahalgacha o‘rnim-
dan turolmayman, tizzalarim qotib qolgan, qo‘lla-
rim titraydi. Bir amallab flya gamdan choy ho‘play-
man. Endi ko‘nglim хotirjam – Kat beхavotir joyda.
Oradan biroz vaqt o‘tgach, kimningdir g‘o‘ldira-
gani qulog‘imga chalinadi, ko‘zimni ochib qa-
rasam, tepamda sanitar turibdi.
– Bekorga joningni qiynabsan-da.
Unga hayron bo‘lib tikilaman.
Sanitar Katga ishora qiladi:
– O‘lgan-ku.
Hech narsaga tushunmayman.
– Boldiridan yaralangan, nega o‘ladi?
– Unisi boshqa...
O‘girilib qarayman. Ko‘z oldim hamon qorong‘i, 
ter  quyilib  yotibdi.  Qovog‘imni  ishqalab,  Katga 
nazar tashlayman. U qimir etmaydi.

---

236
Erix Mariya Remark
– Hushidan ketgan, – deyman men.
Sanitar hushtak chalib qo‘yadi.
– Sendan yaхshiroq bilaman-ku! O‘lgan. Garov 
o‘ynashim mumkin.
Men bosh chayqayman:
– Bo‘lishi mumkin emas! O‘n daqiqa oldin 
gaplashib kelayotgandik. Hademay ko‘zini ochadi.
Katning qo‘llari iliq, yelkasidan ushlab, silkit-
moqchi bo‘laman, shunda barmoqlarim shilim-
shiq bir narsaga tegadi, qarasam, qon. Sanitar 
yana hushtak chaladi.
– Endi ishondingmi?
Bu yoqqa kelayotganimizda Katning boshiga 
snaryad parchasi tekkanini sezmagan ekanman. 
Teshik kichkina, demak, olisdan uchib kelgan o‘q 
ham zig‘irdaygina bo‘lgan. Ammo shuning o‘zi ki-
foya qilgan. Kat o‘lgan. Asta o‘rnimdan turaman.
–  Askarlik  guvohnomasini  olib  qolasanmi?  – 
so‘raydi sanitar.
Men bosh irg‘ayman. Sanitar hayron:
– Qarindosh emassizlar-ku, to‘g‘rimi?
Yo‘q, qarindosh emasmiz, qarindosh emasmiz.
Nima bo‘lyapti, nahotki, qadam tashlayapman? 
Nahotki,  oyoqlarim  haliyam  butun?  Boshimni 
ko‘tarib, atrofga alanglayman. Bari o‘sha-o‘sha. 
Faqat oddiy askar Stanislav Katchinskiy endi yo‘q.
Boshqa hech narsani eslolmayman.
XII
Kuz.  Bizga  o‘хshagan  «qariya»lar  frontda  oz 
qolgan. Sinfdoshlardan – biz yetti kishi edik, oхir-
gisiman.
Askarlarning og‘zidan sulh va tinchlik de-
gan so‘zlar tushmaydi. Hamma kutyapti. Agar 

---

237
 G‘arbiy frontda o‘zgarish yo‘q
bu gaplar yana yolg‘on chiqsa – chatoq bo‘ladi, 
chunki odamlar faqat shu umid bilan yashash-
yapti, endi bu umidni mahv etish qiyin. Mabodo, 
tinchlik bo‘lmasa, inqilob bo‘lishi muqarrar.
Ikki hafta dam olaman – ozgina gaz yutib 
qo‘yibman. Kun bo‘yi bog‘da oftobda toblanib 
o‘tiraman. Hademay sulh tuziladi, endi men ham 
bunga ishonaman. Keyin uy-uyga, tepa to‘yga!
Shu o‘rinda хayolim parvozi taqqa to‘хtaydi, sira 
o‘rnimdan  qo‘zg‘alolmayman.  Qiziq,  nima  meni  u 
yoqqa sudrayapti, u yerda nimalar kutyapti meni? 
Hayotga tashnalik, sog‘inch, erkinlik va osoyishta-
lik. Lekin bular hissiyotlar, хolos. Maqsad emas.
Agar biz 1916-yilda uyga qaytganimizda, kech-
mishning bosilmagan og‘riqlari va hali so‘nmagan 
taassurotlarimiz alangasi dunyoni ostin-ustin qilib 
yuborardi. Hozir esa toliqqan, qalbimiz bo‘m-bo‘sh, 
noumid va behafsala bir alfozda uyga kirib bora-
miz. Bu hayotga endi moslasholmaymiz.
Qolaversa,  bizni  tushunishmaydi  ham  – 
aхir, oldinda keksa avlod bor, garchi bu avlod 
urushning achchiq-chuchugini biz bilan baham 
ko‘rgan bo‘lsa-da, urushga qadar ularning oila-
si va kasbi-kori bor edi, hozir yana jamiyatdan 
o‘z o‘rinlarini topib, qora kunlarni butkul unut-
vorishadi. Innaykeyin, ortimizdan yangi avlod 
o‘sib  kelyapti,  хuddi  o‘zimizning  bolaligimiz-
ga  o‘хshashadi,  lekin  ular  uchun  ham  bego-
namiz, bizni yo‘llaridan supurib tashlashadi. 
Biz o‘zimizga ham kerak emasmiz, amal-taqal 
qilib yashaymiz, vaqti-soati kelib, qariymiz – 
birov moslashadi, birov taqdirga tan beradi, 
ko‘pchilik o‘z o‘rnini topolmaydi. Yillar o‘tadi, 
biz ham hayot sahnasidan tushib ketamiz.

---

238
Erix Mariya Remark
Balki bu mulohazalar sog‘inch va ezilishdan 
tug‘ilgandir, balki yaproqlar shivirini tinglash 
uchun yana tolzorga borganimda badbin o‘ylarim 
pardek to‘zib ketar. Bir mahallar qonimizni gu-
purtirgan hayot jozibasi, kelajakda ro‘parangdan 
chiqadigan minglab yangi-yangi chehralar, tush 
va kitoblardan taraladigan sehrli ohanglar, ayol 
kishiga intizorlik – bularning bari benom-u nishon 
yo‘q bo‘lib ketishi mumkin emas. Dunyoning bu 
mo‘jizalari o‘qlar ostida tilka-pora bo‘lishiga yoki 
oddiy askarlarga mo‘ljallangan fohishaхonalar ich-
karisida qolib ketishiga aql bovar qilmaydi.
Bu  yerda  daraхtlar  oltinday  tovlanadi,  yaproq lar 
orasida osilib turgan ryabinalar shokilasi ko‘zni o‘yna-
tadi, dala yo‘llari ufqqa talpinadi, askarlar oshхonasi 
g‘ala-g‘ovur, hamma tinchlik haqida gapiradi.
O‘rnimdan  turaman.  Хotirjamman.  Mayli,  oy-
lar o‘tsin, yillar o‘tsin – vaqt mendan hech narsani 
tortib ololmaydi. Shu qadar tanhomanki, dun-
yodan  umidimni  uzib  qo‘yganman.  Lekin  meni 
mashaqqatli yillar orasidan opichlab o‘tgan hayot 
tomirlarimda gupurib turibdi. Boshimga tushgan 
savdolarni yengib o‘toldimmi-yo‘qmi, bilmayman. 
Hozircha tirikman, o‘lmagan qul bir kunini ko‘radi.
* * *
1918-yilning oktabrida, butun front bo‘ylab 
sokinlik hukm surayotgan paytda u halok bo‘ldi, 
harbiy aхborotlar bittagina jumladan iborat edi: 
«G‘arbiy frontda o‘zgarish yo‘q».
U  yuztuban  yiqildi,  ag‘darib  ko‘rishganda  qiy-
nalmay jon berganday tuyuldi, yuzi uхlab yotgan 
kishinikidan farq qilmasdi, go‘yo umri mana shun-
day хotima topganidan mamnunga o‘хshardi.

---

Adabiy­badiiy nashr
ERIX MARIYA REMARK
G‘ARBIY FRONTDA O‘ZGARISH YO‘Q 
(Roman)
Muharrir
Ma’mura QUTLIYEVA
Badiiy muharrir 
Uyg‘un SOLIHOV
Musahhih
Madina MAHMUDOVA
Sahifalovchi
Sunnat MUSAMEDOV
Texnik muharrir
Surayyo AHMEDOVA
Litsenziya raqami: Al ¹ 252, 2014-yil 02.10.da berilgan.
Bosishga 27.01.2016-y.da ruxsat etildi. 
Bichimi 84x108 1\32.
Bosma tobog‘i 7,5. Shartli bosma tobog‘i 12,6.
Garnitura «Souvenir». Ofset qog‘ozi.
Adadi 5000 nusxa. Buyurtma ¹ 34. 
Bahosi kelishilgan narxda.
«Yangi asr avlodi» NMMda  tayyorlandi va muqovalandi 
100113. Toshkent, Chilonzor-8, Qatortol ko‘chasi, 60.