Termiz davlat universiteti o'zbek filologiyasi fakulteti 401-guruh

---

Termiz davlat universiteti o'zbek
filologiyasi fakulteti 401-guruh
talabasi Abdullayeva Nasibaning
o'zbek tilini o'qitish metodikasi
fanidan mustaqil ta'lim uchun
taqdimot ishi

---

Ot, olmosh, harakat nomi va
sifatdoshlardan keyin kelib, ularni hokim
so‘zga bog'lash uchun xizmat qiluvchi
bilan, uchun, kabi, singari, orqali, sayin
kabi so‘zlar ko‘makchi hisoblanadi.
KO'MAKCHILAR

---

1-topshiriq. 
Quyidagi gaplarda ajratib ko'rsatilgan
so‘zlarning qaysi so‘z bilan birga qo'llanganini
aniqlang.
1. Ish bilan ovora bo‘lib, kunning o‘tganini ham
bilmay qolasan kishi. (Z. Fatxullin) 2. Qish qo‘ynidan
baxt singari yoz uchib kelur. (Mirtemir)
2-topshiriq. 
Ajratib ko‘rsatilgan so‘zlar qanday vazifa
bajarayotganligini izohlashga harakat qiling.

---

156-mashq. 
Berilgan gaplarda ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarning
ma’nosini izohlang. Birinchi gapning mazmuni bo‘yicha
bahslashing.
1. Avval o‘yla, keyin so‘yla. (Maqol) 2. Bu kitob qo‘liga
tushgandan keyin bosh ko‘tarmay mutolaaga tushdi. (H.
Hasanov) 2. Siz bilan hamsuhbat bo‘lmasdan avval boshqacha
xayolda edim. (O.Yoqubov) 3. Devor usti yomg‘irdan iviy boshladi.
(Qamchibek Kenja) 4. Mirzo Ulug'bek kechalari shu yerda o‘tirib,
mutolaa qilishni suyar, suyukli jadvali ustida ham shu yerda
ishlar edi. (O. Yoqubov) 5. Oradan ancha vaqt o'tgandan keyin
Shiroq o‘tovdan chiqdi. (Mirkarim Osim)
6. O‘rtancha botir ikkinchi kechadagi voqeani aytib, nishona
uchun tasmani o'rtaga tashladi. («O‘zbek xalq ertaklari»dan) 7.
Onam stol ustini tartibga solar, karavot qoshidagi kiyimlarimni
olib, qoziqlarga ilar edi. (Sh. Xolmirzayev)

---

Sof ko‘makchilar bilan bir qatorda
ayrim so‘zlar ko‘makchi vazifasida
qo‘llanadi va ular vazifadosh
ko‘makchilar sanaladi.

---

157-mashq. 
Berilgan gaplardagi ko‘makchilarni toping. Ularni
ikki guruhga - sof va vazifadosh ko‘makchilarga ajratib yozing.
Ularning bir-biridan farqini topishga harakat qiling.
Usmon Nosir ham mashhur siymolar kabi juda yoshligidan
ko‘p ijobiy xislatlarga ega bo‘lgan edi. U nihoyatda ziyrak,
idrokli, keng mushohadali, o‘ta qiziquvchan, uquvli, bilimga
chanqoq, mehnatkash edi va shu fazilatlari bilan ajralib turardi.
Usmon Nosir o‘z ustida ko‘p ishlardi... Usmon she’rlarida
jimjimadorlik ko‘rinmas, fikr-tuyg‘u sodda til orqali harorat
bilan bayon qilinar edi. ( O‘tkir Rashid) Asarni o'qishga
kirishishingiz bilan ko‘z o‘ngingizda rangin manzaralar paydo
bo‘ladi. Qulog‘ingiz ostida ajib ohanglar jaranglay boshlaydi.
Hech shubhasiz, badiiy adabiyot — dunyodagi sakkizinchi
mo‘jiza! ( O‘. Hoshimov)

---

158-mashq. 
Avval, keyin, ost, ust, orqa, old
so‘zlarini mustaqil so‘z va ko‘makchi
vazifalarida ishlating va ularning har biri
ishtirokida gap tuzing.
Singari, kabi, ko‘ra,
binoan
ko‘makchilari ishtirokida gaplar tuzing.
Ularning ma’no va vazifalarini tushuntirishga
harakat qiling.

---

Atash ma’nosini tamoman yo‘qotgan va faqat o‘zi
birikkan so‘zni boshqa so‘zga tobelantirib bog‘lash
uchun xizmat qiladigan ko‘makchilar sof
ko‘makchilar sanaladi. 
Bilan, sari, sayin, uchun, kabi,
qadar, singari, uzra, tufayli, haqida
kabi
ko‘makchilar shular jumlasidan.
SOF KO'MAKCHILAR

---

1-topshiriq.
Gaplardagi ajratilgan so‘zlarning qaysi
so‘z bilan birgalikda kelayotganini va bu so‘zlar
qanday so‘roqqa javob bo‘lishini aniqlang.
1. Yo'lchidan Gulnor haqida ikki og‘iz so‘z eshitish
orzusi kuchli edi. ( Oybek) 2. A’zamjon qilmishi
uchun undan uzr so‘radi.
2-topshiriq. 
Ajratilgan so‘zlarning qanday vazifa
bajarayotganini izohlashga harakat qiling.

---

160-mashq. 
Ko'chiring. Ko‘makchilarni topib, ostiga
chizing. Ularning imlosi haqida fikrlang. G‘afur
G‘ulomning fikri bo‘yicha munozara uyushtiring.
1. Fursat g'animatdir, shoh satrlar-la Bezamoq
chog‘idir umr daftarin. (G'afur G‘ulom) 2. Juda soz!
Albatta, kiyib birini, safarga do'stlar-la men ham
chiqaman. (Zulfiya) 3. Temur tig‘i yetmagan joyni
qalam bilan oldi Alisher, (A. Oripov) 4. Yuksak
qoyalardan shiddat bilan qo'zg‘algan burgut
suruvdagi qo‘zichoqni lldi-yu ketdi. (Ezop) 5. Qog'oz
oq bo‘lgani uchun unga so‘z bitadilar, (I‘. Hoshimov)
6. Uni bir joyga o'tqizib, kuydirilgan namat bilan
qonni to‘xtatdilar. (Mirkarim Osim)

---

Sof ko‘makchilar urg‘u olmaydi. Urg‘u ko‘makchi
bilan birga kelgan mustaqil so‘zning oxirgi
bo‘g‘iniga tushadi. Shuning uchun ko‘makchi ohang
tomonidan o‘zidan oldingi so‘z bilan bir butunlikni
tashkil qiladi,lekin yozuvda ko‘makchi doimo
ajratib yoziladi.Ba’zan 
bilan, uchun
ko‘makchilari
badiiy uslubda 
-la, ila, birla, -chun 
shaklida
qo‘llanadi. 
-la, -chun 
chiziqcha bilan ajratib yoziladi.

---

Vazifadosh ko‘makchilar: 
ost, yon, ust, old, orqa,
ro‘para, qosh
ot so‘z turkumidan, 
oldin, avval, keyin,
so‘ng, tomon 
ravish so‘z turkumidan, 
bo‘ylab, qarab,
ko‘ra, deya, deb, atab
fe’l so‘z turkumidan hosil
bo'lgan. Bunday so‘zlar ko‘makchi vazifasida
kelganda, o‘z ma’nosini yo‘qotadi, shuning uchun
ma’lum so‘roqqa javob bo‘lmaydi. O'zi qo‘shilgan
so‘z bilan birgalikda bitta so‘roqqa javob bo‘ladi.
VAZIFADOSH KO'MAKCHILAR

---

1-topshiriq. 
Gaplardagi ajratib ko‘rsatilgan
so‘zlarning mustaqil so‘z va ko‘makchi vazifasida
kelgan o‘rinlarini aniqlang.
1. Gap futbol o‘yini ustida ketardi. 2. Qoziq ustida
qor turmas.(Topishmoq) 3. Orqadan chuqur soy
oqardi. (Shuhrat) 4. Muxbirimiz telefon orqali xabar
berdi. («Turkiston»dan)
2-topshiriq. 
Bu so'zlarni qaysi o‘rinlarda haqida,
to‘g‘risida, bilan ko‘makchilari bilan almashtirish
mumkinligini ayting.

---

164-mashq. 
Ich, о‘rta, qarab, ust 
so‘zlarini
qatnashtirib gaplar tuzing. Bunda berilgan so‘zlar
avval ko‘makchi vazifasida, keyin mustaqil so‘z
vazifasida qo'llansin. Ularning farqini tushuntiring.
165-mashq. 
Berilgan ko‘makchilarning sof yoki
vazifadoshligini aniqlab, jadvalga joylashtiring.
Bilan, sari, kabi, tomon, uchun, ko‘ra, bo‘ylab, keyin,
haqida, sababli, ichida, oldida, to‘g‘risida, qadar,
qarab, qarshi, tufayli, sayin.

---

166-mashq. 
Faqat vazifadosh ko‘makchilar
ishtirok etgan qatorni aniqlang. Ularni
qatnashtirib gaplar tuzing.
1) bilan, orqa, ko‘ra, o‘rtada;
2) sari, boshida, qadar, maqsadida;
3) ustida, ichida, qoshida, tomon;
4) sababli, oldida, uchun, qarab.

---

167-mashq. 
Uyga vazifa. Sof va
vazifadosh ko‘makchilar ishtirokida
gaplar tuzing. Ularning farqini
izohlang.

---

E'TIBORINGIZ
UCHUN RAHMAT!