“To’qimachilik materialshunosligi” kafedrasi

5. Avra  material  tanlash

Plashlik      gazlamalar    assortimenti    ancha    keng.    Bular    suv

yuqtirmaydigan  kimyoviy  modda  shimdirilgan,  rezinalangan,  plyonka

qoplamali,  "lake"  pardozi  berilgan  va  ayni  vaqtda  suv  yuqtirmaydigan

modda  shimdirilgan  gazlamalardir.

Suv  o’tkazmaydigan  kurtkalar,  paltolar,  kalta  paltolar,  plashlar,

bosh  kiyimlari  ham  sun’iy  va  tabiiy  charm,  zamsha,  plyonka  va  qavat

materiallardan  tikilishi  mumkin.

Suv  yuqtirmaydigan  kimyoviy  modda  shimdirilgan  gazlamalar

–  zich    ip    gazlamalar    hamda    polinoz

(33%)    yoki    poliefir (65-67%)

tolalar  qo’shilgan  ip  gazlamalar.  Polotno,  sarja  yoki  har  xil  mayday

gulli  o’rilishlarda  to’qilib,  paraffin-stearin  emulsiyasi  va  sirka  kislotali

alyuminiy  bilan  ishlov  berilgan.   Bunday  materiallar  dag’al   bo’ladi,

cho’zilmaydi,  qiyshaymaydi,  titilmaydi,  tikayotganda  titilishi  mumkin.

Suv  yuqtirmaslik  xossasi  birinchi  yuvilgunga  qadar  saqlanadi.

Yuvilgandan  keyin  2

%  kirishadi.  Namlik-issiqlik  ishlovi  berish  qiyin.

Rezinalangan    gazlamalar  –  bir    qatlamli    va    ikki    qatlamli

xillarga  bo’linadi.  Bir  qatlamli  rezinalangan  gazlamalar  teskarisiga

yupqa  rezina  qatlami  qoplangan, zich  ip,  shoyi  yoki  yarim jun

gazlamalardan  iborat.    Bir  qatlamli  gazlamalar  ishlab  chiqarish  uchun

plashlik  paxta  tolali  triko,  polotnolar,repslar,  koverkotlar;  shoyi

gazlamalar – krepdeshin,  krep-maroken,  plashlik  diagonal;  zich

to’qilgan  kapron  gazlamalar,  lavsanli  yarim  jun  triko  ishlatiladi.

Ikki  qatlamli  rezinalangan  gazlamalarrezina  yelimi  bilan

yopishtirilgan  ikki  gazlama  qatlamidan  iborat.  Avrasi  uchun  odatda

yarim  jun  kashemir,  astari  uchun  paxta  tolali  shotlandka  yoki  katak-

katak  chit  ishlatiladi.

Rezinalangan  gazlamalarning  gigeyenik  ko’rsatkichlari  past

bo’ladi,  tikayotganda  sitiladi,  ularga  namlik-issiqlik  ishlovi  berib

bo’lmaydi.  Yuvilganda   2

%  kirishadi.

Suv  o’tkazmaydigan  plyonka  qoplangan  gazlamalar -  polotno,

diagonal  yoki  krep  o’rilishdagi  sidirg’a  bo’yalgan  yoki  bosma  gulli,

zich,  teskarisiga  poliakril,  poliefir  yoki  silicon  qoplangan  gazlamalar.

Plonka qoplamasi  sifatli  bo’lsa,  gazlama suv  va   havoni  o’tkazmaydi,

shuning  uchun  plash  yelkasiga  koketka  tagiga  to’r  qo’yiladi.

Gazlamalar  bichayotganda  sirpanib  ketaveradi,  tikkanda  sitiladi  va

burmalanadi;  ularga  namlik-issiqlik  ishlovi  berish  tavsiya  qilinmaydi.

Yuvilganda   1,5

%  kirishadi.

19

Kapron va  aralash  gazlamalar  o’ngiga  plyonka  qoplanadi.

Asosiga   aralash  iplardan  to’qilgan  gazlama  ishlatilib,  o’ngiga  yupqa

plyonka  qoplangan  plashlik  materiallar  tarkibida  o’simlik  tolalari  va

sintetik  tolalar  bo’ladi.

Pelaks- lateks  qoplamali  kiyimlik  materialning  bir  xili.  Zich

kapron  gazlamalr,  paxta  tolali  diagonallar,  chiyduxoba,  krep-maroken

va  boshqa  gazlamalar  teskarisiga  ko’pirtirilgan  qalin,  zalvor  lateks

qatlami  qoplash  yo’li  bilan  hosil  qilinadi.  Qayishqoq,  pishiq,  elastic,

suv  o’tkazmaydigan  bo’ladi.  Tolalarning  tarkibiga  va  asosiy

gazlamaning  zichligiga  qarab  pelaksning  havo  o’tkazuvchanlik  va

sovuqqa  chidamlilik  ko’rsatkichlari  har  xil  bo’ladi.  Bahorgi-kuzgi

kiyimlar – paltolar,  kalta  paltlar,  kurtkalar,  bosh  kiyimlari  tikish  uchun

ishlatiladi.

Plashlik  gazlamalardan  tayyorlanadigan  buyumlar  modellarini

yaratish  va  konstruksiyasini  ishlab  chiqishda  gazlamalarning

sitiluvchanligini  va  tikayotganda  burmalanishini,  ularga  namlik-issiqlik

ishlovi  berib  bo’lmasligini  hisobga  olish  lozim.  Juda  kam  choklar

bilan  tikiladigan  modellar  yaratish tavsiya   qilinadi.  Kiyimlarning

shakli  vitachkalar,  relyeflar  hosil  qilish  yo’li  bilan  yaratiladi.

Vistram  –  poliuretan    qoplamali    chet    el    sun’iy    charmi.

Gazlamalarning  tuk  chiqarilgan  sirtiga  bevosita    uch  qatlam  poliuretan

qoplab    olinadi.    Pastki    ikki    qatlamida    bo’yovchi    modda    bo’lmaydi,

uchinchi  qatlamida  pigment  pastasi  bo’ladi.

Lateks    qoplamali    g’ovak    sun’iy    charm    trikotaj    asosli    qilib

ko’chirma  metodda  ishlab  chiqariladi.  Taglikka  avval  qalinligi  0,3 mm

likauchuk  smola  qatlami

(o’ng  qoplama),    keyin    qalinligi    0,4  mm  li

rezina  aralashmasi  eritmasi  qatlami,  so’ngra  qalinligi  0,4 mm  li lateks

aralashmasi  qatlami  qoplanadi.  Bunda  navbatdagi  qatlam  oldingi

qatlam  qurigandan  keyin  qoplanadi.  So’ngra  ular  ustiga  asos  qo’yiladi

va  termokamerada    termik    ishlov    beriladi.    Bu    charm    kiyimlar,

galanteriya  buyumlari   va  bosh kiyimlari  tikish  uchun  ishlatiladi.  U

ko’rkam, yengil,  mayin,  deformatsiyalarga,  sovuqqachidamli,  bir  oz

bug’  o’tkazuvchan  bo’ladi;  eni 75-85 sm, 1m

2

 charmning  massasi 420-

470 gr,  qalinligi  1.2-1.5 mm.  Trikotajga    ko’pirtirilgan  lateks  surkab

olingan  yupqa,  mayin  chet  el  sun’iy  charmlari  sidirilishiga,  ayniqsa

ko’ndalang   yo’nalishda  sidirilishga  uncha  chidamaydi,  ya’ni  qirqilgan

joyidan  salga  uzilib  ketadi.  Shuning  uchun  bunday  charmdan

tikiladigan  kiyimlarda  qirqma  petlya  va  cho’ntaklar  qilmagan  ma’qul.

Kauchukli  kiyimlik  g’ovak  sun’iy  charm   gazlamaga  sintetik

kauchuk  asosidagi  rezina  aralashmalar  qoplash  va  keyin  vulkanizatsiya

qilish    yo’li    bilan    ishlab    chiqariladi.    Pardozlash    protsessida    rezina

20

aralashmalar  tarkibidagi  tuzlar  yuvilib  ketishi  natijasida  qoplama

g’ovak    strukturali    bo’lib    qoladi.    Bu        charm    mayin,    cho’ziluvchan,

qayishqoq  va  gigiyenik  xossalari  ancha  yuqori  bo’ladi.

Vorsit – vel’vetondan  iborat  sun’iy  charm  bo’lib,  tukli

tomoniga  birin-ketin  bir  necha  qatlam  kauchukning  benzinli  eritmasi

qoplangan.

 Amidli  g’ovak  sun’iy  charm  viskoza  gazlamaning  tekis  yoki

tukli    yuzasiga    ikki    qatlam    poliamid    eritmasi    qoplash    yo’li    bilan

olinadi.  Pardozlash  protsessida  erituvchilar  yuvib  tashlangandan  so’ng

qurigan    sun’iy    charmning    o’ngiga    poliamidning    spirtli    eritmasi

qoplanadi.  Bu  sun’iy  charm  xuddi  tabiiy  charmga  o’xshaydi,  mayin,

qayishqoq,  gigiyenik  xossalari  ancha  yuqori  bo’ladi.

Suv  yuqtirmaydigan  palto, kurtka,  plashlar  tikiladigan  sun’iy

elektrostatik  zamsha    asosga  ya’ni  gazlama,  trikotaj  yoki  noto’qima

polotnoga  yuqori  kuchlanishli  elektr  maydonoda   tuk  yopishtirish  yo’li

bilan  olinadi.  Ko’pirgan  lateks  qatlami  hosil  qilish  maqsadida  ishlov

berilgan  asosga  yelim  pastasi  qplanadi.  Elektr  zaryadlangan  kalta

tuklar  yuqori  kuchlanishli  elektr  maydonoda  erkin  tushib  yelim

pastasiga  vertical  vaziyatda  joylashadi.  Termik  ishlov  berilgandan

so’ng  tuklar  asosga  mahkam o’rnashib  qoladi.

Zamsha  mayin,  elastic,  qayishqoq,  suv  o’tkazmaydigan  bo’ladi,

lekin  tuklari  ishqalanishga  uncha  chidamaydi.

Sun’iy  charm  va  sun’iy  zamsha  juda  o’yiluvchan  bo’lgani

uchun  yelkalaridagi  choklardan  suv  sizishi  mumkin.  Shuning  uchun

tashlama  koketkali  va  pogonli  modellar  yaratgan  ma’qul.

Sun’iy  charmdan  tikiladigan  kiyimlarning  issiqlikni  saqlash

xossalarini  yaxshilash  uchun  astarlik  sifatida  tuk  chiqarilgan,  issiq

tutadigan  zich  gazlamalar  yoki  sun’iy  mo’ynadan   foydalanish  tavsiya

qilinadi.

21

5.1  Ekspert  usulida     avra  materialiga  qo’yiladigan

talablarning  eng  ahamiyatlisini    aniqlash

         

Tikuvchilik   materiallarining   sifat   ko’rsatkichlarini   ekspert

baholash  uchun   sotsiologik  tadqiqotlardan  keyin  iste’molchilar  yoki

mutaxassis-ekspertlarning  m  so’rov  ma’lumotlaridan  foydalaniladi,

ya’ni  qo’shimcha  n  tanlangan  x

1,

x

2,….,

x

n

  material  xossalariga  ularning

ahamiyatliligi  uchun  pog’onali  baho  beriladi  hamda  muhimroq  bo’lgan

R

=1    pog’onali    sifat    ko’rsatkichlari    bilan,    kamroq    ahamiyatga    ega

bo’lganlari        R

=n    pog’onali  sifat  ko’rsatkichlari  bilan  belgilanadi.

Olingan    natijalar  1-jadvalga    to’ldiriladi    va    ekspertlarning    o’zaro

kelishuvidagi  baholash  xususiyati  bo’icha  konkordatsiya  koeffitsienti

hisoblanadi.

        Ba’zi  bir  eksperrtlarning  ayrim  xossalarini  bir  xil  baholanish

ahamiyatini  bergan  bo’lishi  mumkin,  ammo      har  bir  ekspert  uchun

barcha  ko;rsatkichlarning  pog’onalari  yig’indisi  doimiy   qoladi

:

å

=

n

i

ji

R

1

=

(1+2+3+…+n ) =0,5n(n+1)

( )

1

å

=

n

i

ji

R

1

=0,5n

(n+1)=0,5*10*(10+1) =55

Materialning  har  bir  xossasi  uchun  ko’ndalangi  bo’yicha

pog’onalar  yig’indisi

å

=

=

m

i

ij

i

R

s

1

 m  va  n ga  bog’liq  bo’lib,  faqat  bitta

jadval    yoki    m    va    n  doimiy    bo’lganda    materialning    alohida

xossalarining  ahamiyatsizligi  haqida  muhokama  qilish  uchun

qo’llanilishi  mumkin.  Materialning  alohida xossalarining

ahamiyatliligidagi

i

g

    va

0

i

g  ahamiyatli  koeffitsientlarini  baholash

qulaydir.

Boshlanishida  har  bir  n  tanlangan  xossalaridan  hamda

0

=

i

g

,

mn

s

s

i

=

=

max

 kam  bo’lmagan  xossalari  uchun  barcha  ekspertlarning

pog’onali  baholashi  to’liq  mos  kelishida  ahamiyatli  koeffitsientlar

( )

1

formula  bo’yicha  aniqlanadi

:

(

)

å

å

=

=

-

-

=

-

-

=

n

i

ij

i

n

i

i

i

i

R

m

mn

s

mn

s

s

s

s

1

2

1

max

max

g

( )

2

22

Formulani  tengligini  e’tiborga  olsak ,  unda

( )

2

 formula  quyidagi

ko’rinishga  keladi

(

)

1

5

,

0

-

-

=

n

mn

S

mn

i

i

g

( )

3

Ko’proq  ahamiyatli

n

2

max

=

g

,

1

=

å

i

g

  xossalariga  egaligidagi

( )

3

formula  bo’yicha  barcha  ekspertlarning  baholashi  to’g’ri  keladi.

(

)

1

5

,

0

1

-

-

=

n

mn

S

mn

i

g

=

(

)

15

,

0

450

69

1

10

*

100

*

5

,

0

31

100

=

=

-

-

(

)

1

5

,

0

2

-

-

=

n

mn

S

mn

i

g

(

)

17

,

0

450

75

1

10

*

100

*

5

,

0

25

100

=

=

-

-

=

(

)

1

5

,

0

3

-

-

=

n

mn

S

mn

i

g

(

)

10

,

0

450

50

1

10

*

100

*

5

,

0

50

100

=

=

-

-

=

(

)

1

5

,

0

4

-

-

=

n

mn

S

mn

i

g

(

)

14

,

0

450

63

1

10

*

100

*

5

,

0

37

100

=

=

-

-

=

(

)

1

5

,

0

5

-

-

=

n

mn

S

mn

i

g

(

)

03

,

0

450

15

1

10

*

100

*

5

,

0

85

100

=

=

-

-

=

(

)

1

5

,

0

6

-

-

=

n

mn

S

mn

i

g

(

)

20

,

0

450

88

1

10

*

100

*

5

,

0

12

100

=

=

-

-

=

(

)

1

5

,

0

7

-

-

=

n

mn

S

mn

i

g

(

)

05

,

0

450

24

1

10

*

100

*

5

,

0

76

100

=

=

-

-

=

(

)

1

5

,

0

8

-

-

=

n

mn

S

mn

i

g

(

)

04

,

0

450

18

1

10

*

100

*

5

,

0

82

100

=

=

-

-

=

(

)

1

5

,

0

9

-

-

=

n

mn

S

mn

i

g

(

)

03

,

0

450

16

1

10

*

100

*

5

,

0

84

100

=

=

-

-

=

(

)

1

5

,

0

10

-

-

=

n

mn

S

mn

i

g

(

)

07

,

0

450

32

1

10

*

100

*

5

,

0

68

100

=

=

-

-

=

23

 Barcha  sifat  ko’rsatkichlari  bir  xil  ahamiyatliligida

n

i

1

=

g

=0,10

ga  teng  bo’ladi.

Barcha  sifat  ko’rsatkichlari  n

o

  dan  ko’proq  ahamiyatlisi  uchun

i

g

>

n

1

=0,10  ajratiladi  va  ular  uchun  ahamiyatli  koeffitsient  quyidagi

formula  bo’yicha  aniqlanadi

:

å

-

-

=

o

n

io

o

io

io

S

mnn

S

mn

1

g

( )

4

Bu  yerda

:

o

n -  ko’proq  tashlangan ahamiyatli  xossalarning  soni;

io

S

 -  har  bir  tashlangan  xossalari  uchun  pog’onalar  yig’indisi.

å

-

-

=

o

n

io

o

io

o

S

mnn

S

mn

1

1

g

23

,

0

295

69

105

4

*

10

*

10

31

10

*

10

=

=

-

-

=

å

-

-

=

o

n

io

o

io

o

S

mnn

S

mn

1

2

g

25

,

0

295

75

105

4

*

10

*

10

25

10

*

10

=

=

-

-

=

å

-

-

=

o

n

io

o

io

o

S

mnn

S

mn

1

4

g

21

,

0

295

63

105

4

*

10

*

10

37

10

*

10

=

=

-

-

=

å

-

-

=

o

n

io

o

io

o

S

mnn

S

mn

1

6

g

30

,

0

295

88

105

4

*

10

*

10

12

10

*

10

=

=

-

-

=

8-jadvalda  ahamiyatli  tashlangan

1

x

,

2

x

,

4

x

,

6

x

(

)

4

=

o

n

xossalar  berilgan.

Tashlangan  ko’rsatkichlarning  nisbiy  ahamiyatliligi  quyidagi

formula  bo’yicha aniqlanadi

:

min

g

g

d

io

io

=

( )

5

Bu  yerda

:

min

g

 - tashlangan  xossalarning  ahamiyatli

koeffitsientlaridan  eng  kichigi.

min

1

1

g

g

d

o

o

=

1

,

1

21

,

0

23

,

0

=

=

min

2

2

g

g

d

o

o

=

2

,

1

21

,

0

25

,

0

=

=

24

min

4

4

g

g

d

o

o

=

1

21

,

0

21

,

0

=

=

min

6

6

g

g

d

o

o

=

4

,

1

21

,

0

25

,

0

=

=

Tashlangan  ahamiyatli  sifat  ko’rsatkichlarini quyidagi  formula

yordamida  ham  aniqlasa  bo’ladi

:

å

=

o

n

io

io

io

S

S

1

100

100

g

( )

6

Bu  yerda

:

io

S  - har  bir  tashlangan  ko’rsatkichlar  uchun pog’onalar

yig’indisi.

Ekspertlarning  baholashdagi  o’zaro  kelishuvchanligini  aniqlashda

ekspertlarning  boshlang’ich  pog’onali  baholash  natijalaridan

foydalaniladi. Alohida  ekspertlar  turli  sifat  ko’rsatkichlarini  bir  xilda

baholasa,   unda  jadvalda

j

T

  qiymati  qo’shiladi  va  quyidagi  formula

yordamida  hisoblanadi

:

(

)

å

-

=

u

j

j

j

t

t

T

1

3

12

1

( )

7

Bu  yerda

:  u – j  ta ekspertning  bir  xil  baholashdagi  pog’onalar

soni;

j

t

- j ta   ekspertning  bir  xil  pog’onadagi baholashlari  soni.

Boshlanishida  barcha  ko’rsarkichlar  uchun  pog’ona  yig’indisining

o’rtachasi  topiladi

:

(

)

1

5

,

0

1

1

±

=

=

å

n

m

S

n

S

n

i

( )

8

So’ngra,

(

)

S

S

i

r

-

,

(

)

S

S

i

r

-

2

  qiymatlar aniqlanib,  1-jadvalning oxirgi

ikki  qatoriga  yoziladi.

(

)

=

-

å

2

1

n

i

S

S

6754

O’zaro  kelishuvchanlik  koeffitsienti  quyidagi  formula  yordamida

aniqlanadi

:

(

)

(

)

å

å

=

-

-

-

=

m

j

j

n

i

T

m

n

n

m

S

S

W

1

2

2

1

2

2

1

( )

9

(

)

(

)

å

å

=

-

-

-

=

m

j

j

n

i

T

m

n

n

m

S

S

W

1

3

2

1

2

12

1

(

)

82

,

0

0

10

10

*

10

*

12

1

6754

3

2

=

-

-

=

25

Uning  ahamiyatliligini  baholash  uchun

2

c

 mezon  hisoblanadi

:

2

c

(

)

1

-

=

n

Wm

( )

10

2

c

=0,82*10*

(10-1)=73,8

2

c

=73,8

> 21,7  dan o’nta  ekspertning  pog’onali  baholashdagi

ahamiyatli  kelishuvchanligiga ega  bo’lamiz.

1-jadval

№

Gazlamani   xossalari 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

1

G’ijimlanmaslik

3

4

2

3

4

4

4

2

3

2

2

Rang  mustahkamlik

2

2

5

2

2

2

1

3

1

5

3 Mustahkamlik

5

 5

 4

 5

 6

 6

 5

 5

 5

 4

4

Kirishish

4

6

3

4

3

3

3

4

4

3

5 Burmaboplik

8 10 10 9 9 8 7 6 8 10

6

Suv  o’tkazmaslik

1

1

1

1

1

1

2

1

2

1

7 Ishqalanishga

chidamlilik

6 8 7 10 10 5 8 9 6 7

8 Cho’ziluvchanlik

9 9 9 6 5 9 9 7 10 9

9 Bikrlik

10 7  8  8  7  7  10 10 9  8

1

0

Issiqlik

saqlovchanlik

7 3 6 7 8 10 6 8 7 6

26

2-jadval

m

n

X

1

X

2

X

3

X

4

X

5

X

6

X

7

X

8

X

9

X

10

å

R

1

3

2

5

4

8

1

6

9

10

 7

55

2

4

2

5

6

10

1

8

9

7

3

55

3

2

5

4

3

10

1

7

9

8

6

55

4

3

2

5

4

9

1

10

 6

8

7

55

5

4

2

6

3

9

1

10

 5

7

8

55

6

4

2

6

3

8

1

5

9

7

10 55

7

4

1

5

3

7

2

8

9

10

 6

55

8

2

3

5

4

6

1

9

7

10

 8

55

9

3

1

5

4

8

2

6

10

 9

7

55

10

2

5

4

3

10

1

7

9

8

6

55

i

S

31

25 50

37 85

12 76 82 84 68

i

S

mn

-

69

75 50

63 15

88 24 18 16 32

i

g

0.15 0.17 0.1 0.14 0.0

3

0.2 0.05 0.04 0.03 0.07

io

g

0.23 0.25 -

0.21 -

0.3

 -

-

-

-

io

d

1.1

1.2

 -

1

-

1.4

 -

-

-

-

S

S

i

-

-24

-30 -5

-18 30

-43 21 27 29 13

(

)

2

S

S

i

-

576

900 25

324 90

0

184

9

441 729 841 169 675

4

27