“To’qimachilik materialshunosligi” kafedrasi

Aprior  diagrammasi

          S

12

25

31

     37

     50

61

64

                  X

7

X

2

X

3

X

5

X

1

X

4

X

6

x

                          X

7

-- elektrzaryadlanuvchanlik

                          X

2

- kirishish

                          X

3

-sitiluvchanlik

49

6.2   Kirishish

Yuvilganda,  ho’llanganda,  ho’llab  dazmollanganda,  nisbiy

namligi  yuqori  havoda  saqlanganda  matolarning  o’lchovlari  o’zgaradi.

Ana  shunday  o’lchovlarning   o’zgarishi  matolarning   kirishishi

deyiladi.

Bu  jarayonda  ko’pincha  materiallarning  o’lchovlari  kichrayadi.

Bu  holdagi  kirishish  musbat  kirishish  deb,  ayrim  materiallarning

o’lchovlari   oshadi,  bu  esa  manfiy  kirishish  deb  ataladi.  Tikuvchilikda

materiallarga  namlab-isitib  ishlov  berilganda ham  ularning  o’lchovlari

kichrayadi

(kirishtirib  dazmollash  jarayoni) yoki  oshadi (cho’zib

dazmollash  jarayoni

).  Namlab – isitib  ishlov  berilgandagi  kirishish

majburiy    kirishish    deb    ataladi.        Majburiy    kirishish    yordamida

tikuvchilik  buyumlariga  ma’lum  kerakli  shakl  beriladi.  Majburiy

kirishishdan  boshqa  kirishishlar  materiallarning  salbiy

ko’rsatkichlaridir.   Materiallarining kirishishi  natijasida  ulardan tikilgan

buyum  va  buyum  qismlarining  kichrayishi  va  shakl  buzilishi  mumkin.

Agar  buyumning  asosiy  materiali,  astari  va  qatlami  turlicha  kirishsa,

kiyimning  tashqi  ko’rinishi  yomonlashadi,  unda  g’ijimlar  va  burmalar

paydo  bo’ladi.  Kirishishiga  ko’ra  tikuvchilik  materiallari  uch  guruhga

bo’linadi.  Materillarning  kirishishiga  bir  necha  sabab  bor

:

3. To’qimachilik  va  tikuvchilik  jarayonining  barcha

bosqichlarida

(yigirish,  to’qish,  pardozlash,  o’lhovlarini  aniqlash

va  bichishda

)    materiallarni    hosil    qiluvchi    tola    va    iplar    doim

tortilib    urdi.    Materialni    ho’llaganda    tola    va    iplar    bo’shashib

o’zining  dastlabki  holatiga  qaytishga  intiladi.

4. Namlik  ta’sirida  tolalar  va  iplar  namni  o’ziga  tortadi.

Natijada    ular    shishadi    va    kaltalashadi.    Kuchli    tortilgan    ip

turkumlari  o’zaro  bukilishini  o’zgartiradi.

     

Materiallarning   kirishishini   kamaytirish   uchun   tolalar

tarkibiga    namni    kam    shimadigan    tolalar    qo’shiladi,    kengaytirish,

bug’lash,    maxsus    kirishtirish    mashinalarida    ishlov    berish,

kirishmaydigan  yoki  kam  kirishadigan  qilib  maxsus  pardozlash  usullari

qo’llaniladi.

Sintetik  gazlamalar  ho’llanmasdan,  ya’ni  faqat  issiqlik  ta’sirida

kirishadi.  Bunday  kirishish  issiqlikdan  kirishish  deyiladi.   Sintetik

gazlamalarning  o’lchamlarini  turg’unlash  uchun  to’qimachilik  sanoatida

sintetik  gazlamalar  va  sintetik   tolali  gazlamalar  termofiksatsiya

50

operatsiyalaridan  o’tkaziladi.  Termofiksatsiya  operatsiyalaridan

o’tkazilgan  gazlamalar  kam  kirishadi.

Amalda  aniqlanishicha,  tikuvchilik  ratsional  tashkil  qilinganda

kiyim  tikiladigan  gazlamalarning  kirishishi  4

% dan  oshmasligi  lozim.

Zich  sintetik  gazlamalar  va  lavsanli  gazlamalar

termofiksatsiyalangandan  keyin  deyarli  kirishmaydi.  Shu  sababdan

kiyimning  avrasi,  astari  va  qotirmasi  uchun  material  tanlashda  uning

kirishishii  hisobga  olish  lozim.

Materiallar  kirishishini  aniqlash  usullarining  asoslari

quyidagicha.  Ma’lum  o’lchovda  qirqilgan  namunada  nazorat

qilinadigan  ma’lum  miqdordagi  masofa  belgilangandan  keyin  u

ho’llanadi  yoki  yuviladi.  Quritilgandan  keyin  nazorat  qilinadigan

masofa  o’lchanadi.  Materialning  kirishishi – U

(foiz)  quyidagi  formula

yordamida  hisoblanadi

:

(

)

100

1

2

1

L

L

L

U

-

=

Bu  yerda

:

1

L - nazorat  qilinadigan  masofaning  dastlabki

miqdori, mm.

2

L

- nazorat  qilinadigan  masofaning  ishlov  berilgandan

keyingi  miqdori, mm.

Namunalarga  ishlov  berish  turi  materialning  tolaviy  tarkibiga

bog’liq  bo’ladi.

Gazlamaning  kirishishini  tez  tekshirish  uchun  quyidagicha  ish

ko’rish  mumkin

:    gazlama    bo’lagi    chetidan    15-20    sm      tashlab,

gazlamaning  butun  eni  bo’yicha  o’ngiga  va  teskari  tomoniga 15-20 sm

joyga  suv  purkaladi,yaxshilab  dazmollanadi  yiki  presslanadi.  Agar

sinalgan  joyining  cheti  ichkariga  tortilsa,  bunday  gazlama  ho’llab-

dazmollanganda  ancha  kirishishi  mumkin.

Ancha  kirishadigan  gazlamalarni  oldin  bug’lash  tavsiya  etiladi.

Agar  kiyimning  avrasiga  mo’ljallangan  gazlama  uncha  kirishmaydigan

bo’lsa,  miyona  gazlama  bug’lanadi.

51

6.3  Sitiluvchanlik

Gazlamalarning  sitiluvchanligi -  qirqilgan  joylarda  gazlama  iplari

chiqib  ketib,  shkila  hosil  bo’lishi.

Gazlamaning  sitiluvchanligi  ipning  xiliga,  gazlamaning

o’rilishiga,    zichligi    va    pardoziga    bog’liq.    Silliq    iplar    ishlatish    va

uzaytirilgan  yopmali  o’rilishlar  qo’llash  natijasida  gazlamalarning

titiluvchanligi  oshadi.  Atlas  va  satin  o’rilishligazlamalar  polotno

o’rilishli  gazlamalarga  qaraganda  osonroq  titiladi,  chunki  yopmalari

uzunroq  va  demak,  tanda  va  arqoq  iplari  bo’shroq  bog’langan  bo’ladi.

Siyrak  gazlamalar,  shuningdek,  pishitilgan  qayishqoq  kalava  ipdan

to’qilgan    va    nisbiy    zichligi    yuqori    bo’lgan    gazlamalar    sitiluvchan

bo’ladi.

Tukini  kuydirish,  tukini  qirqish  kabi  pardozlash  operatsiyalari

gazlamalarning  titiluvchanligini  oshiradi,  appretlash,  bosish,  presslash,

eritmalar  shimdirish  kabi  operatsiyalar  esa  sitiluvchanligini

kamaytiradi.

Tuki  yaxshi  kuydirilgan  va  yaxshi appretlangan  gazlamalar,

rezinalangan  gazlamalar,  plyonka  qoplangan  gazlamalar,  sun’I  charm ,

sun’iy  zamsha  va  shu  kabilar  deyarli  sitilmaydi.

Kimyoviy  kompleks  iplar,  ayniqsa  sintetik  tolalardan  to’qilgan

siyrak  gazlamalar,  tabiiy  shoyi  gazlama,  silliq  iplardan  to’qilgan  atlas

vasatin  o’rilishli  gazlamalar  osongina  sitiladi.

Sitiluvchan  gazlamalar  bilan  ishlaganda  choklarga  kata  qo’yim

qoldiriladi,  qirqilgan  joylari  sitilib  ketmasligi  uchun  yo’rmab  qo’yiladi.

52

SD-1 MАTОDАGI IPLАRNING SILJUVCHАNLIGINI АNIQLOVCHI

ASBOB.

I. Asbobning vazifasi.

Bu asbob ishqalanish ta’sirida gazlamalardagi tanda va arqoq

iplarining siljishini aniqlash uchun qo’llaniladi.

Хоnаdаgi hаrоrаt 20

±

3

0

C vа nаmliк 60

±

5%ni tаshкil qilishi kеrак.

II. Asbobning qisqacha texnik tavsifi.

1. Emiruvchi baraban maxkamligi: 60±5 daraja.

2. Emiruvchi baraban o’lchamlari: 19Øx25(У) (yuqori)

                                                                    19Øx25(У) (pastki)

3. Ishqalanishdagi yuk vazni: 450-2300gr (qisish joyida)

4. Taranglashishdagi yuk: 22±0,22H (2,3±0,02 kgk)

5. Ishqalanishdagi masofa: 25mm.

6. Sinalayotgan namuna o’lchamlari: 100(Э)x200(У) mm.

III. Asbobni sinovga tayorlash.

SD-1 asbobi mexanik. Sinovni boshlashdan avval asbobning barcha

mexanik qismlari ishning to’g’riligini tekshirish lozim.

IV. Asbobda sinov o’tkazish uslubi.

 SD-1 asbobida nаmunаmizni qisqichlаrgа jоylаshtirаmiz vа qisqichlаr

mаhкаmlаnаdi. Nаmunаmizning ustigа uchigа rеzinа mаhкаmlаngаn

richаg qo’yilаdi, vа bu richаg ustigа mаtо qаlinligidаn kеlib chiqqаn hоldа

yuк qo’yilаdi (22H gаchа bo’lаdi). So’ngrа dаstакni 2 mаrоtаbа qo’l

yordаmidа аylаntirilаdi vа mаtоdаgi iplаr sitilgunchа yuк оg’irligi оshirilib

bоrilаdi. Bu jаrаyon tо mаtо sitilgunchа dаvоm etаdi vаnаtijа yozib оlinаdi.

53

Ustunni sinovga tayorlash

1        1

2      22

3

                   4

5

6

7

7

7

7

8

9

Taranglovc

hi ustun

Mahkamlash

romi

2

22

6

Namunani sinovga

tayyorlash

1

1

2

3

Rezina quvurchasi

SD – 1 asbobi

3

6

7

9

8

1

54

Tirgak(ustun)ni sinovga tayyorlash

1 – yakka tortilgan ip

2 – uchinchi qisqich

3 – ikkinchi qisqich

4 – mato yuzasidagi qisqich

5 – namunalarni to’g’rilash uchun maxsus rom

6 – birinchi qisqich

7 – namuna

8 – yuk

Namunani sinovga tayyorlash

1 – bir nechta iplarni chiqarib olib, so’ngra qirqish kerak

SD – 1 matolarning siljishini aniqlovchi asbob

1 – birinchi yo’lakcha

2 – ikkinchi yo’lakcha

3 – namuna uchun qisqich

4 – posangi

5 – yuk

6 – aylantirish dastagi

7 – mushtumcha

8 – harakatlantiruvchi dastak

9 – rezina quvurchasi

Rezina quvurchasi

1 – pastki qism

2 – sinalayotgan namuna

3 – yuqori qism

55

56

6.4  Elektrlanuvchanlik

Elektrlanuvchanlik  bu materiallarning  ma’lum  sharoitlarda  o’z

sirtiga  static  elektr  zaryadlarini   to’plash  xususiyatidir.

Tayyorlash  va  foydalanish  jarayonlarida  tikuvchilik

materiallari  albatta  boshqa  jism  sirtlariga  tegadi  va  ishqalanadi.

Natijada, ularning  sirtida  birdaniga  ikkita  jarayon  bo’lib  o’tadi,

zaryadlar  uzluksiz  to’planadi  va  tarqaladi.   Bu  ikkala  jarayonlar

orasidagi  muvozanat   buzilsa,  materiallarning  elektrlanishi  paydo

bo’ladi.

Materiallarning  elektrlanuvchanligi  zaryadning  kattaligi  va

ishorasi

(musbat    yoki    manfiy)  bilan  tavsiflanadi.  Zaryadlarni

to’plash  jarayoni  tarqalish  jarayoni  bilan  birgalikda  o’tgani  tufayli

materiallar  elektrlanuvchanligining  asosiy  tavsifi  bu  ularning  elektr

qarshiligidir.

Materiallarning  elaektrlanuvchanligi  ularni  hosil  qiluvchi

tolalarning  kimyoviy  tuzilishi  va  gigroskopligiga,  atrofdagi  havo

namligiga,  o’rilishiga  bog’liq  bo’ladi.  Ko’pincha  materiallarning

elektrlanuvchanligi    bu    salbiy    xususiyat.    U    materiallarni    va

buyumlarni  tayyorlash  jarayonini  qiyinlashtiradi.  Kiyib  yurganda  esa

tez    kir    bo’ladi,    badanga    yopishadi    va    odam    o’zini    noqulay    his

qiladi.

Inson  terisiga  tegib  turganda  materiallarning  musbat  zaryadli

elektr    maydoni      odamning      asab,    yurak-tomir    turkumiga    salbiy

ta’sir  ko’rsatadi.   Manfiy  zaryadlangan  elektr  maydoni  esa  foydali

ta’sir    ko’rsatadi,    revmatzm    kabi    kasalliklarni    davolashda    yordam

beradi.  Shu   sababli  xlorin  tilasidan  tibbiyotda  qo’llaniladigan

davolash  ichki  kiyimlar  tayyorlanadi.

Materiallarning  elektrlanuvchanligini  kamaytirish  uchun

elektrlanishga  qarshilik  ko’rsatuvchi  maxsus  moddalar  bilan  ishlov

beriladi  yoki  tolalar  aralashmasini  tayyorlaganda  bir-birini

neytrallaydigan  tolalar  tanlanadi.

RS-101D  STАTIK ХОSSАLАRNI O’RGАNISH АSBОBI

I. Asbobning vazifasi

Ushbu asbob to’qimachilik materiallarining elektrlanishini aniqlash

uchun qo’llaniladi.

II. Asbobning qisqacha texnik tavsifi

57

1. Asbob nomi: RS – 101 D matolarning statik xususiyatlarini

aniqlash uchun asbob.

2. Asbobning vazifasi: turli xildagi matolardagi statik

zaryadlarning to’planishi xossalarini aniqlash uchun asbob.

3. Asbobda ishlash sharoiti: Xonadagi harorat : 20 ± 2

o

C

                                                        Havoning nisbiy namligi: 65 ± 2%

4. Namunaga qo’yiladigan talablar: Namuna o’lchamlari 50x60

mm, 25x170 mm

5. Maxsus talablar: Asbobdan foydalanishdan avval uni maxsus

qurilma yordamida sozlash zarur. Shuningdek, ossillografni ham sozlash

kerak.

6. Eslatmalar: Asbob 100 V kuchlanishli va 50 Gts chastotali

energiya manbasidan ishlaydi, shuning uchun uni transformator orqali

ishga tushirish kerak.

III. Asbobni sinovga tayyorlash

Sinovdan avval asbobni sozlash kerak. Tаjribаni bоshlаshdаn аvvаl

uskunаni kalibrоvkа (sоzlаsh) qilish kеrаk. Shuningdеk оtsilоgrаf

ko’rsаtgichlаrini hаm muvоzаnаtlаb оlish kеrаk. Kаlibrоvkа qilingаndаn

kеyin nаmunаlаrni аsbоbgа o’rnаtаmiz. Mаtоni tuzulishigа qаrаb vаqt

bеlgilаymiz vа stаrt tugmаsini bоsаmiz.

IV. Asbobda sinov o’tkazish uslubi

Asbob boshqaruv pultlari joylashtirilgan boshqaruv paneli,

o’lchash natijalarini qayta ishlash uchun ossilograf va namunalar

o’rnatiladigan asosiy aylanuvchi qismdan iborat. Namunaning

elektrlanishini aniqlash uchun asbobda quyidagi jarayonlar bajariladi:

ishga tushirgich bosilib, tugmachani bosich orqali ossilograf ishga

tushiriladi. So’ng namunalar qisqichlarga joylashtiriladi. Elektrlanishni

aniqlash uchun shunday namunalar aylanuvchi qism qisqichiga

joylashtiriladi. Disk аylаnib, mаtо bir-birigа ishqаlаnаdi, hоsil bo’lgаn

zаryadni zаryad tutgich tutib, оssilоgraf оrqаli bоshqаruv pаnеligа

uzаtаdi. Asbobni yoqish uchun boshqaruv panelidagi ,,ishga tushirish”

tugamchasi bosiladi. 1 daqiqa o’tgach asbob avtomatik ravishda

to’xtaydi. O’lchash natijalari asbob printerida bosib chiqarilgan yozuvlar

shaklida olinadi.

58

RS-101 D Stаtik хоssаlаrni o’rgаnish аsbоbi sхеmаsi

1.

Tutib turuvchi mеtаl

2.

Kuchlаnish DC100V

3.

Tutgich qismi

4.

Bаrаbаn

5.

Oyna

6.

Kаlеbrоvkа plаstinаsi

7.

Qisuvchi vint

8.

Birlаshtiruvchi rаmkа

9.

Himоya lеntаsi

10.

Uzаtuvchi elеktrоd

11.

U Fоrmаli tеrminаl

12.

Hаlqа tоzаlоvchi

13.

J fоrmаgа egа bo´lgаn qisish uskunаsi

                          7

6

5

4

3

2

1

8

9

10

11

12

13

59

7-jadval

Gazlamaning

nomi

elektrozaryadlanuvchanlik Sitiluvchanlik

Kirishish,

%

tanda

arqoq tanda

arqoq

Astarbop

gazlama

654 B

17.6

H

15.4

H

3.5

1.8

8-jadval

Gazlamaning

nomi

Artikuli

Tola

tarkibi

Yuza

zichligi

Zichligi

O’rilish

turi

tanda arqoq

Astarbop

gazlama

52149 kapron

30

400 310

atlas

60

7.  Kiyim   furniturasi

Tugmalar    kiyimni    bezatish    va    ilgakni    yasash    uchun

ishlatiladi.  Tugmalarga  qo’yiladigan  asosiy   talablar  quyidagicha.

Ular    mustahkam,    suv    ta’siriga    chidamli    bo’lishi    kerak,    sovunli

eritmada  qaynatilganda  tashqi  ko’rinishi,  qiyofasi,  bo’yoqi

buzilmasligi  talab  qilinadi.  1.5 m balandlikdan  tashlab  yuborilganda

shikastlanmasligi  lozim.

Ishlatilishiga   ko’ra  tugmalar   palto,  kostyum,  ko’ylak,  shim,

ich  kiyim,  bolalar  kiyimi  va  forma   kiyimlari  uchun  mo’ljallangan

xillarga  bo’linadi.

Erkaklar  kiyimlari  uchun  ishlatiladigan  tugmalar  oddiy

ko’rinishda  bo’ladi.  Paltolar  uchun  diametric  26-33 mm li,  pidjaklar

uchun  20-25 mm ,  nimchalar  uchun  15-17 mm,  shimlar  uchun  14-17

mm,    ko’ylaklar    uchun  10-19  mm  li    tugmalar    ishlatiladi.      Ayollar

kiyimlarida    ishlatiluvchi      tugmalarning      rangi,    qiyofasi,    o’lchovi

modaga  bog’liq  bo’ladi.

Odatda  esa  paltolar  uchun  30-48 mm li  tugmalar,   kostyum

va  jaketlar  uchun  23-39 mm,  ko’ylaklar  uchun  12 mm,  ichki

kiyimlar  uchun  10-19  mm li  tugmalar  ishlatiladi.

Shakliga  ko’ra  tugmalar  dumaloq,  sharsimon,  oval,

yarimsharsimon  tugmalar

;    sirtining    ko’rinishiga    ko’ra  -    silliq    va

bo’rtmali

;  rangiga  ko’ra -  qora,   oq  rangli,  guldor  va  boshqa  rangli

tugmalar  bo’ladi.  Kiyimga  mahkamlab  qo’yish  usuliga  ko’ra

tugmalar  ikki  yoki  to’rt  teshikli   va  yo’nib   ochilgan,  ko’rinadigan

yoki    sim    quloqli,    yarmi    ko’rinib    turadigan    o’simtali    xillarga

bo’linadi.

Tugmalar    tayyorlanadigan    materiallarning    xillari    ham    ko’p.

bular  jumlasiga  plastmassalar,  yog’och,  shisha,  metallar,  suyak  va

hakozolar  kiradi.  Tugmalarning  xossalari  ular  ishlab  chiqarilgan

materiallarning  xossalariga  bog’liq.

Aminoplast  kukunidan  presslab  tayyorlangan  tugmalar

mustahkam,  suv  ta’siriga  chidamli,  800

°С  gacha  issiqqa  chidaydi.

Shisha  tugmalar har  xil  rangli  va  mo’rt  bo’ladi.

Yog’och    tugmalar    suv    ta’sirida    shishib,    shaklini    va

yaltiroqligini  yo’qotadi.

Metallardan  olingan  tugmalar  ancha  mustahkam  va  kimyoviy

moddalar    ta’siriga    turqun.                  Sadaf    tugmalar    jilvalanib    turadi,

issiqlik,  suv,  ishqor  va  kislota  ta’siriga  chidamli.

61

8.  Xulosa

Bu    kurs    loyiha    ishini    bajarishda    qo’yilgan    maqsad    va

vazifalarni  barchasini  bajarishga  harakat  qildim.   Bunda  kiyim

uchun material  tanlashda    kiyimni  vazifasi  va  material

xususiyatlariga   alohida  e’tibor  berdim.    Yuqorida  tekshirilgan  uchta

namuna  materiallardan   asosiy  ko’rsatkichlar  qiymatlarini  hisobga

olgan  holda   tabiiy  charmni  kuz-bahor  mavsumlariga  mo’ljallangan

material  sifatida  tavsiya  etaman.

Tabiiy    charm        suv    o’tkazmasligi    yuqoriligi,      rang

mustahkamligi  a’lo  darajadaligi,   kirishishi  foizi  nisbatan  pastligi,

g’ijimlanmaslik  ko’rsatkichi  ham  bundan  mustasno  emasligi  bilan

qolgan  ikki  namunaga  nisbatan  yaxshi   natija  ko’rsatdi.  Qolgan  ikki

namunalar  esa  iste’molchi  talabini  nisbatan  qondira  olishini   uning

ko’rsatkich  qiymatlarida  ko’rishimiz  mumkin.

62

8. Foydalanilgan  adabiyotlar

1.I.A.Karimov“XXI asr bosagasida “ Toshkent-2013

2.  N.G.Abbasova,  B.B. Ahmedov,  SH.M. Mahkamova,  T.A. Ochilov

Yengil   sanoat  mahsulotlari  materialshunosligi

Toshkent  - Aloqachi -  2006

3. T.A. Ochilov,  N. G. Abbasova,  F. J. Abdullina,  Q. I. Abdulniyozova

   Gazlamashunoslik.   Toshkent

4.Maltseva  E.P.   Tikuvchilik  materiallari.  M.,1986

5. www.Moda-online.ru

6.www.ledi.ru