Topografik anatomiya o‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi N. H. Shomirzayev

fascia clavipectoralis, orqasida – yelka chigalining medial tutami, oldingi tishli
muskul va I tashqi qovurg‘alararo muskul, lateral va yuqorida – yelka chigalining
orqa va lateral tutamlari, ichkarida va pastda – qo‘ltiq venasi joylashadi. Bu yerda
qo‘ltiq venasiga fascia clavipectoralisni teshib o‘tuvchi bosh vena (v.cephalica)
quyiladi; qo‘ltiq arteriyasidan eng yuqori ko‘krak arteriyasi (a.thoracica suprema)
hamda fascia clavipectoralisni teshib yuza subpektoral bo‘shliqqa o‘tuvchi ko‘krak-
akromion arteriyasi (a.thoracoacromialis) boshlanadi (12-rasm).
11-rasm. Qo‘ltiq arteriyasi va
uning shoxlari (sxema).
1-
trigonum
clavipectorale
;
2-
trigonum
pectorale
(uzuq
chiziq bilan kichik ko‘krak
muskulining konturi
ko‘rsatilgan);
3-
trigonum
subpectorale
;
4-
a
.
axillaris
;
5-
a
.
thoracoacromialis
;
6-
a
.
circumflexa
humeri
anterior
; 7-
a
. 
circumflexa
humeri
posterior
;
8-
a
.
thoracica
suprema
;
9-
a
.
thoracica
lateralis
;
10-
a
.
subscapularis
.
12-rasm. Qo‘ltiq osti sohasining
topografiyasi.
1 – to‘sh-o‘mrov-so‘rg‘ichsimon muskuli;
2 – yelka chigali; 3 – ko‘ndalang kurak arte-
riyasi; 4 – bosh vena, ko‘krak-akromion
arteriyasi va ko‘krakning kichik muskuli;
5 – yelkaning lateral teri nervi; 6 – tum-
shuqsimon-yelka muskuli va teri-muskul
nervi; 7, 12 – ko‘krakning katta muskuli;
8 – yelkaning ikki boshli muskuli; 9 – uch
boshli muskul uzun boshchasining payi va
yelka suyagini o‘rovchi orqa arteriya;
10 – orqaning serbar muskuli, kurak osti
arteriyasi va ko‘krak dorsal nervi;
11 – qorinning tashqi qiyshiq muskuli, ko‘k-rakning lateral arteriyasi va
ko‘krakning uzun nervi; 13 – ko‘krakning kichik muskuli, 14 –
qovurg‘alararo-yelka nerv va oldin-gi tishli muskul; 15 – o‘mrov osti venasi
va o‘mrov suyagi; 16 – diafragma nervi va qalqonsimon-bo‘yin poyasi.

---

24
2-bo‘limda qo‘ltiq arteriyasidan oldinda kichik ko‘krak muskuli, lateral to-
monda – yelka chigalining lateral tutami, orqada – shu chigalning orqa tutami va
kurak osti muskuli, medial tomonda – yelka chigalining medial tutami va qo‘ltiq
venasi joylashadi. Bu yerda qo‘ltiq arteriyasidan ko‘krakning yon arteriyasi
(a.thoracica lateralis), boshlanadi.
3-bo‘limda qo‘ltiq arteriyasining oldida va medial tomonida qo‘ltiq venasi,
lateral tomonida – muskul-teri nervi (n.musculocutaneus), tumshuqsimon-yelka
muskuli va yelka ikki boshli muskulining kalta boshchasi; oldida – oraliq nervi
(n.medianus), medial tomonida – yelka va bilakning medial teri nervlari va tirsak
nervi (n.ulnaris); orqasida – bilak va qo‘ltiq nervlari yotadi. Sohaning lateral qismi-
da a. et v.axillaris va n.medianus qo‘lning asosiy tomir-nerv tutamini hosil qilib,
yel-kaga o‘tadi. Bu tutam tumshuqsimon-yelka muskulining medial chetida yota-
di, uning g‘ilofini esa mazkur muskulning fassiyasi hosil qiladi. Muskul-teri nervi
tumshuqsimon-elka muskulini teshib o‘tib, so‘ng yelka va bilakning medial teri
nervla-ri, tirsak nervi hamda asosiy tomir-nerv tutami bilan birga yelkaning old-
ingi muskul-fassiya o‘rindig‘iga kiradi. Bilak nervi yelkaning orqa fassial
o‘rindig‘iga o‘tadi. Kurak osti muskulining payida yotuvchi qo‘ltiq nervi esa pastga
va orqaga, 4 tomonli teshik tomon yo‘nalib, yelka bo‘g‘imining pastki zaif qismi-
ni kesib o‘tadi.
To‘rt tomonli teshik (yoki yoriq) qo‘ltiq osti chuqurchasining orqa devorida
joylashadi (u deltasimon sohaga ham tegishli). Uning tomonlarini yuqorida – kurak
osti (oldinda) va kichik yumaloq (orqada) muskullar, pastda – katta yumaloq va
orqaning serbar muskullari, medial tomonda – yelka uch boshli muskulining uzun
boshchasi, lateral tomonda – yelka suyagining xirurgik bo‘yinchasi chegaralaydi.
Bu teshikning medial tomonida undan yelka uch boshli muskulining uzun bosh-
chasi orqali chegaralangan uch tomonli teshik (yoriq) bo‘lib, uning yuqori va pastki
tomonlarini mos ravishda to‘rt tomonli teshikning yuqori va pastki tomonlarini
hosil qiluvchi muskullar chegaralaydi (6-rasm).
Yelka chigali va qo‘ltiq osti qon tomirlarining ba’zi shoxlari qo‘ltiq osti chu-
qurchasidan uning orqa devoridagi bu yoriqlar orqali qo‘shni sohalarga o‘tadi.
3-bo‘limda a.axillarisdan kurak osti arteriyasi (a.subscapularis) va yelkani
old va orqadan o‘rovchi arteriyalar (aa.cirsumflexa humeri anterior et posterior)
boshlanadi. Yelka suyagini o‘rovchi orqa arteriya qo‘ltiq osti nervi bilan birga
tomir-nerv tutamini hosil qiladi va to‘rt tomonli teshik orqali yelka suyagining
xirur-gik bo‘yinchasining yonginasidan o‘tib, deltasimon muskul osti bo‘shlig‘iga
kiradi. Kurak osti arteriyasi kurak osti muskulining pastki qirg‘og‘i bo‘ylab kurak
suya-gining tashqi qirg‘og‘i tomonga yo‘nalib 2 ta shoxga bo‘linadi:
1) kurak suyagini o‘rovchi arteriya (a.circumflexa scapulae) 3 tomonli teshik
orqali o‘tib, kurakning qirra osti o‘rindig‘iga kiradi;
2) ko‘krakning orqa arteriyasi (a.thoracodorsalis) kurakning pastki burcha-
giga yo‘naladi.
Yelka suyagini oldindan o‘rovchi arteriya (a.circumflexa humeri anterior)
yelka suyagi xirurgik bo‘yinchasining old tomonida unga yondoshib lateral
tomonga yo‘naladi.
Qo‘ltiq osti bo‘shlig‘idagi kletchatkada joylashgan limfa tugunlari 5 ta guruhga
ajratiladi:

---

25
1) qo‘ltiqning lateral limfa tugunlari (nodi lymphatici axillares laterales),
qo‘ltiq osti bo‘shlig‘ining tashqi devori yonida, tomir-nerv tutamining medial to-
monida joylashgan bo‘lib, unga qo‘lning limfasi quyiladi;
2) qo‘ltiqning markaziy tugunlari (nodi lymphatici centrales), qo‘ltiq osti
bo‘shlig‘i asosining markazida, qo‘ltiq venasi bo‘ylab xususiy fassiyaning ostida
joylashadi. Ularga shu sohaning limfa tomirlari quyiladi;
3) qo‘ltiqning ko‘krakdagi (medial) limfa tugunlari, nodi lymphatici pecto-
rales (mediales) ko‘krakning lateral arteriyasi bo‘ylab oldingi tishli muskulning
ustida joylashib, ko‘krak va qorinning old-yon devoridan hamda sut bezidan lim-
fa qabul qiladi. Shu guruhning III qovurg‘a sathida, katta ko‘krak muskulining
pastki qirg‘og‘i ostida yotuvchi bitta yoki bir nechta tugunlari sut bezi rakida
ko‘pincha birinchi bo‘lib metastazga uchraydi (Zorgius tugunlari);
4) kurak osti (orqa) limfa tugunlari, nodi lymphatici subscapulares (posteri-
ores) – kurak osti tomirlari bo‘ylab joylashib, bo‘yinning orqa yuzasi va orqaning
yuqorigi qismidan limfa qabul qiladi;
5) qo‘ltiq cho‘qqisi (o‘mrov osti) tugunlari, nodi lymphatici apicales (infra-
claviculares) – o‘mrov-ko‘krak uchburchagida (1-bo‘lim) qo‘ltiq venasi bo‘ylab
joylashadi va sut bezining yuqorigi qismidan hamda o‘zidan pastda joylashuvchi
tugunlardan limfa qabul qiladi. Qo‘ltiq osti limfa tugunlarining tomirlari truncus
subclavius–ga quyiladi (13-rasm).