The ministry of higher and secondary special eduction of the republic of uzbekistan

16.2. Жамият бойликлари ишлаб чиқариш соҳасидаги мувозанат

Жамият бойликларининг ўзига хос томонлари уларни ишлаб чиқариш соҳаси учун талаб ва мувозанат шароитини шаклланишида аниқ намоён бўлади. Маълумки, хусусий бойлик учун йиғилган талаб талабнинг инивидуал вазифаларини горизонтал бирлаштириш йўли билан шаклланади. Бунда мувозанат ҳолати ҳамма индивидлар учун ўзаро ўрин алмашишнинг чегаравий меъёрлари ўзаро тенг ва ўзгаришнинг чегаравий меъёри билан мос тушади ва ўша бойликнинг нархлари нисбати билан айнан ўхшаш бўлади. жамият бойликлари учун йиғилган талаб талабнинг индивидуал вазифаларини вертикал жамлаш орқали ҳосил бўлади.

Жамият бойликларига бўлган талаб ўзи нима эканлигини тушунтириш лозим. Умуман олганда, талаб – бу сотувчи ва сотиб олувчи ўртасидаги бозор муносабатининг бир жиҳати. Жамият бойликлари, айниқса, соф жамият бойликлари олди-сотди объекти бўла олмайди. Лекин бу маълум миқдорда ишлаб чиқарилган ҳар бир жамият бойлиги индивидлардан ҳар бири учун фойдали эканлигини(салбий ёки ижобий) истисно қилмайди. Жамият бойлигининг индивидлар учун чегаравий фойдалилигининг пулдаги ифодаси мазкур бойлик миқдори учун тўловнинг чегаравий тайёрлигини билдиради. Талаб ҳақида сўз кетганда ҳудди шу нарса инобатга олинади.
Бу хусусий бойликларга талабнинг индивидуал функциясини горизонтал жамлаш ва жамият бойликларига бўлган талабнинг индивидуал фукцияларини вертикал жамлаш ортида туради. Хусусий бойликлар ҳолатида индивидлар бир хил нарх билан рўпара келишса, улар танловидаги фарқ бир нарҳда бўлган товардан ҳар хил миқдорда сотиб олишларида юзага келади.
Йиғинди талаб бу миқдорларни жамлаш йўли билан шаклланади. Жамият бойлиги бир хил миқдорда ҳар бир истеъмолчига етиб боради. Танлашдаги фарқ шунда намоён бўладики, индивидлар бойликнинг ўша миқдорига пул тўлашнинг ҳар хил чегаравий тайёрлигини намоён қиладилар. Ҳар хил тўловлар бўлиши мумкин, чунки, ҳар бир индивид томонидан тўланган тўловлар бирлашиб ўша бойликни ишлаб чиқариш харажатини қопласа бўлди.
Агар истеъмолчилар талаби бир-бирига мос тушмаса, бир хил тўлов тўланганда кимнинг тўлаш тайёрлиги нисбатан паст бўлса, улар бой берадилар.

Улар учун мазкур жамият бойлигини ишлаб чиқариш ҳолатни ёмонлашишини билдирган бўлар эди. Бир вақтнинг ўзида кимнинг жамият бойлиги учун тўлашга тайёрлиги ўртачадан юқори бўлса, улар бу бойликни пасайтирилган нидивидуал нарҳда олган бўлар эдилар.

16.1-чизмада жамият бойлиги учун пул тўлашнинг индивидуал тайёрлиги функциясининг вертикал жамланмаси акс эттирилган. Бу функциялар D₁ ва D₂ билан белгиланган. Координаталар ўқлари бўйича Q жамият бойлигининг сони ва P.S-таклиф функцияси «баҳоси» қўйилади. D йиғинди талабнинг функцияси бу расмда синдирилган линия чизиқ билан акс эттирилади. Гап шундаки, индивидлар учун бойликнинг чегаравий фойдалилиги ёки салбий ёки нол ҳолатни кўзда тутади. Q^* нуқтасидан ўнгроқда D₂ индивидуал талаб ўлчами нолга тенг ва D йиғинди талаб функцияси D₁ индивидуал талаб функцияси билан мос тушади. Е-мувозанат нуқтасидир. Р₁ ва Р₂ индивидуал «нархлар» йиғиндида Р_Е мувозанатли нархни беради.

16.2 расмда яна ҳам умумийроқ ҳолат(белгилар 16.1 расдаги билан бир хил) акс эттирилади. Жамият бойлигининг ҳеч бўлмаганда битта индивид учун чегаравий фойдалилиги уни ишлаб чиқаришнинг маълум критик даражасига эришиш бўйича салбий бўлиши мумкинлиги кўзда тутилади. Масалан, D₂ талаб функцияси индивиднинг танловини ва давлатнинг мудофаани кучайтиришга муносабатини акс эттиради. Мазкур индивид нисбатан унча катта бўлмаган қуролланиш даражасини юқори баҳолайди ва шу билан биргаликда у давлатнинг ҳарбий қудратини ошириш маълум бир чегарадан ўтгандан кейин нобарқоролик ва ҳарбий низоларнинг чиқишига олиб келиши мумкин деб ҳисоблайди. D жамят бойликларига йиғилган талаб функцияси хали ҳам D₁ и D₂ ларни вертикал жамлаш орқали топилади. Лекин ушбу ҳолатда биринчи индивид томонидан тўанадиган Р₁ «нарх» иккинчи индивид олиши лозим бўлган Р_Е миқдордан жамият бойлигининг мувозанатли ишлаб чиқариш унга салбий фойда олиб келгани учун ортиб кетади.
Пул тўлашга индивидуал чегаравий тайёрликнинг аҳамиятига мос келадиган жамият бойликларига бўлган нарҳлар мувозанати Линдал нархлари деб аталади. Бу нархларда эишиладиган мувозанат линдал мувозанати деб аталади.

Р S

P₁
P₂ E D₁
0 Q
P₃ Q₂
D

D₂

16.2 - Расм

h = 1 1 – h = 0

h¹

h₂

1 – h = 1
h = 0
O_A G₁ G₆ G₂ G

16.3.- Расм

16.3-расм индвидлар жамият бойликлари учун пул тўлашга тайёрлик функцияларини бир-биридан яширмаган ҳолатда Линдал мувознатига эришишни акс эттиради. Бу бойликларни ишлаб чиқариш соҳасидаги мувозанатнинг Парето-самарали ҳолати истеъмолчиларнинг бир овоздан қарор қабул қилиши натижасида юз бериши мумкин.
16.3-расмда А ва В индивидлар(ёки таъсири бўйича тенг индивидлар гуруҳи) томонидан жамят бойлигига талаб акс эттирилган. Бу иккита индивид ҳақиқатда истеъмол қилинаётган жамият бойлигига биргаликда пул тўлаши лозим. А ҳарфи билан А индивид томонидан тўланадиган тўлов(солиқ) ҳиссаси акс эттирилган. В индивиднинг ҳиссаси ўз-ўзидан (1-h)ни ташкил этади. Жамият бойлигининг миқдори O_AG ўқи бўйча жойлаштирилади. Биринчи индивид томонидан жамият бойлигига талаб функцияси АА эгри чизиғи билан ифодаланади(координаталарнинг бошланиши О_А нуқтасида). Иккинчи индивид томонидан жамият бойлигига талаб функцияси координатаси О_В нуқтасидан бошланган эгри чизиқ билан ифодаланади.
Айтайлик, биринчи индивиднинг жамият бойликлари учун тўловдаги ҳиссаси h¹, иккинчисиники эса – (1 – h¹) бўлган вариант кўриб чиқилмоқда. Тўловларни бундай тақсимлашда биринчи индивиднинг жамият бойлигига бўлган талаби G₁ни, иккинчисиники эса G₂ ни ташкил қилган бўлар эди. Бошқача қилиб айтганда келишилган қарорга эришилмас эди. Индивидлардан(ёки гуруҳлардан ҳар бири) ҳар бири ўз учун фойдали бўлмаган қарорни қабул қилмас эди ва ўз ўзидан жамият бойлигини кўнгилли равишда ишлаб чиқаришни имкон бўлмас эди.
Лекин агар истеъмолчилар ўзларининг нимани афзал кўришини яширмасалар, улар иккала томонни ҳам қониқтирадиган мувозанат нуқтасини топадилар. Бу ҳолатда жамият бойлиги G_E миқдорда ишлаб чиқарилади. Биринчи истеъмолчига мазкур бойликни ишлаб чиқаришга кетган жами сарфнинг h_E ҳиссасини тўлаш тўғри келса, иккинчи истеъмолчининг ҳиссаси (1 – h_E) ни ташки этади.
Лекин муаммо шундаки, ҳар бир индивиднинг оқилона иш тутиши ўзнинг тўловдаги ҳиссасини камайтиришни кўзда тутади. Шунинг учун ҳам истеъмолчилар ўзлариннг ҳақиқий ҳохишларини яширишга мойил бўладилар. Уларнинг ҳар бири жамият бойлигига бўлган ўзларининг талабини камайтиришга ҳаракат қилишлари мумкин. Мана шу муносабат билан юзага келадиган муаммолар ва уларни ҳал қилиш йўллари жамоа ҳаракатига бағишланган параграфларда кўриб чиқилади. Лекин, аввало, биринчи навбатда жамият ва хусусий бойликлар иштирокида мувозанатга қандай эришилишига эътиборни қаратиш лозим.
Аслида олдинги таҳлиллар қисман мувозанат контекстида ўтказилган эди. Бунда фақат алоҳида жамият бойлигини ишлаб чиқариш соҳаси эътиборга олинган эди ва муаммо фақат агар индивидуал талаб функциялари берилган бўлса, мазкур бойликка йиғилган талаб қандай ҳосил бўлишида эди. Шунга қарамай жамият бойлиги хусусий бойлик билан бир қаторда аҳамиятга эга бўлган умумий мувозанат шароитини яратиш лозим.