Термиз давлат университети мактабгача таълим методикаси кафедраси

4.2. М.Лисина: ”Бола – катта (одам)” ҳамда “бола- предметли ҳаракат – катта одам” муносабатлари ҳақида

М. И. Лисина тадқиқотларида кўрсатилишича, боланинг дастлабки ижтимоий эҳтиёжларидан бири - бу мулоқотга нисбатан эҳтиёждир. А.В.Запорожец ва М. И. Лисиналар тадқиқотларида таъкидланишича, болаларнинг катталар билан мулоқотга киришиш эҳтиёжи 7 ёшгача бир нечта босқичлар тарзида ривожланиб боради:

1) эътибор ва ҳайрихоҳликка эҳтиёж пайдо бўлади;
2) катталар билан ҳамқорлик қилиш эҳтиёжи туғилади;
3) аввалги барча эҳтиёжларга катталар томонидан ҳурмат қилиш эҳтиёжи туғилади;
4) мактабгача тарбия ёшидаги болада атрофдагилар билан ўзаро бир-бирини тушуниш эҳтиёжи вужудга келади.
Психолог М.И.Лисина ва унинг шогирдлари таъкидлаганидек, чақалоқлик ёш даврида бола кўз қарашлари, ихтиёрсиз ҳаракатлари, шарпага жавоби, тамшаниши орқали катталар билан алоқа боғлайди. Кўп марта такрорланиш натижасида шартли рефлекс шаклида вужудга келган ана шу жараёнлар мулоқотга айланади. Чақалоқнинг янги шароит ва муҳитга мослашишидан келиб чиқувчи бу ҳолат кўникиш кўринишида мулоқот вазифасини ўтай бошлайди. Бироқ бу мулоқот новербал равишда (сўзлар ишлатилмай) амалга ошади ва содда шаклдаги, тор кўламли шахслараро муно-сабатни акс эттиради.
Катта ёшдаги одамларнинг чақалоқ билан мулоқотда бўлиши унга ўйинчоқ кўрсатиши, термулиши, эркалаши унда ташқи таъсирига жавоб рефлексларини фаоллаштиради.
Гўдак ярим ёшида улар билан мулоқотга киришиш жараёни икки хил хусусият касб этади. Аввал мулоқот бир томонлама, фақат таъсир ўтказиш билан чегараланса, энди тескари муносабат ҳам вужудга келади. Бола катталарнинг кийимини тортқилайди. Уларга қичқиради ва бошқа ҳаракатлардир. Мазкур ҳолат боланинг катталар билан мулоқоти ривожланишининг юқори босқичга кўтарилишидан далолат беради. Бола ҳаётининг иккинчи ярим йиллигида катталар нутқини идрок қилиш ва уни тушуниши ривожланади. Боланинг ҳамкорлигидаги ўйин фаолияти ҳам ҳис –туйғуга берилиши ҳам нутқ ва фаолияти билан чамбарчас боғлиқ бола жуда кўп ҳаракатларни тақлид асосида эгаллайди. Болани 5-6 ойликдан нутқни тушунишга ўргатиш лозим. Бунинг учун болага ўйинчоқ ёки бирор нарсанинг бир неча марта номини айтиб кўрсатиш керак. Кейинчалик болага баъзи нарсаларнинг номи айтилганда, у кўзлари билан шу нарсани қидириб топади. Масалан чапак –чапак деб, такрорлаб туриб чапак чалинса бола шу сўз айтилиши билан чапак чаладиган ёки болага “ассалому алайкум” таъзим қилиб кўрсатилса, бола сўзни эшитиши билан таъзим қиладиган бўлади.