Tema: salqin taǵamlar tayarlaw processin úyretiw joba

II bap. Salqın ishimlikler
2.1. Sút hám qatıq ònimleri
Sút quramındaǵı azıqlıq elementler organizmge jaqsı tásir kòrsetedi, as sińiriw koefficient hám formada boladı. Azıq -awqat ratsionında súttiń bolıwı pútkil as sińiriwin jaqsilaydı. Sút barlıq jastaǵı adamlar ushın júdá zárúr, ásirese balalar hám jası úlken adamlarǵa ushın onıń áhmiyeti júda úlken. Súttiń nawqaslar ushın dietalı awqatlar tayarlawdaǵı áhmiyeti júdá úlken. Medicina xızmetkerleriniń alıp barǵan izertlewlerine muwapıq adamlardıń awqat ratsionında bir kúnde 500 g sút bolıwı kerek. Súttiń quramında suw, sút mayi, belok, sút qantı, mineral elementler, vitaminler, fermentler hám gormonlar boladı. Sút mayı azıqlıq hám biologiyalıq ózgesheligine qarap eń qádirli ònim esaplanadı. Sút saqlanǵanda ondaǵı bólek bòlek jaǵdaydaǵı may bólekleri sút betine qalqıp shıǵıp qaymaq payda etedi. Sút belokgı organizmde derlik tolıq (98% ge shekem ) as sińirıwde , insanıń turmıs iskerligi ushın zárúrli bolǵan barlıq aminokislotalar bar. Sút qantı, yaǵnıy laktoza súttiń tiykarǵı uglevodı bolıp tabıladı. Laktoza ishekte kúshli awrıw payda etpey bóleklenedi. Bul awrıw procesin kúshsizlentiredi hám as sińiriwdi jaqsılaydı. Laktoza basqa qantlarǵa qaraǵanda aste jıljıtıladı hám sol sebepli de ol derlik tolıq (98%) as sińiriwde jaqsı rol oynaydı. Sútti as sińiriwi jaqsı islemeytuǵın adamlarǵa qatıq ónimleri sıpatında paydalanıw usınıs etiledi (sút qantı qatıq ónimlerin tayarlaw processinde bóleklenip ketedi). Súttiń quramında hár qıylı vitaminler bar. Sútdegi 12 qıylı vitaminlerden D, D1, D2, vg vitaminler áhmiyeti zárúrlibolıp tabıladı. Sút hám sút ónimleri esabına insan organizimnıń vitamin A ǵa hám v gruppa vitaminlerga bolǵan talabın qandırıw múmkin. Sút joqarı basım astında 125-145°S temperaturada 2-10 sekund dawamında qaynatıladi. Sút qaymaǵı jaqsı as sińiriwi bolıwı ushın sterillewden aldın gomogenizaciyalanadi, yaǵnıy sútdegi may bólekleri maydalanadı. Sút suwıtılǵanan keyin butilkalarga quyilsa, sterilligi buzıladı. Sol sebepli butilkalarga quyilgan sút awızı qatı jabılıp 115-120° C temperaturada bir neshe minut dawamında qayta sterillenedi. Sterillengan sútti germetik jasırılǵan ıdısda hár qanday átirap -ortalıq temperaturasında uzaq waqıt saqlaw múmkin. Sterillanbegen sút tez buzılatuǵın ónimler qatarına kiredi onı 6°C ge shekem bolǵan temperaturada saqlaw zárúr. Úy (bólme) temperaturasında sútti bir sútkadan artıq saqlaw usınıs etilmeydi. Sút sanaatı kárxanaları pasterizaciyalanǵan hám sterillengen sútten, tısqarı, sút konservaları qumsheker qosıp quyıltırılǵan sút, sterillengen quyıltirilǵan sút, qurǵaqlay sút (mayı alınbaǵan hám mayı alınǵan) túri islep shıǵaradı. Qurǵaqlay sútten ónimniń dáslepki qàsiyetin qayta tiklew múmkin bolǵan sharayatta sút zavodlarında qayta tiklengen sút dep atalatuǵın sút tayarlanadı. Bazardan satıp alınǵan sútti álbette qaynatıw kerek, sebebi ol tuberkulyoz, brusellyoz, kuydirgi, qarın , dizenteriya hám basqa keselliklerdiń qòzgatıwshıları bolıwı múmkin. Sútti sırlı ıdısda qaynatıw usınıs etiledi, sút kúymewi ushın sút pisiriletuǵın ıdıstı suwıq suwǵa shayqap alıw kerek. Sútti alyuminiy ıdısda uzaq saqlaw usınıs etilmeydi, ol ayniydi. Sút aspazlıqta suyıq (shirxòda), gewek (sútli gúrish góje) taǵamalar, mazalı awqatlar, shay, qamir hám taǵı basqalar tayarlawda isletiledi. Sútli gúrish góje, marojniy mazalı souslar, kremlar, as sińiriwde dietalıq awqatlar hám balalar awqatı ushın júdá zárúr taǵamalar esaplanadı. Ayrım keselliklerde mayı alınǵan sút usınıs etiledi. Basqa barlıq sútli taǵamalar, ásirese sútli mazalı awqatlar, ádetde mayı alınbaǵan sútten tayarlanadı. Sút-qatıq ónimleri qatıq, kefir, qimiz, qaymaq, smetana, tvorog azıq-awqat ónimi retinde kóp isletiledi. Ayran -qatıqtıń mayı ajıratıp alınǵannan keyin qalǵan suyıq bólegi. Bul ishimlik aıssı kúnlerde shòlewdi basadı (1 -súwret). Ayrannan súzbe (qanaatlandırarsız ), qurtta alıw múmkin. Ayran quramında may (0, 8-1, 0 %), belok 13, 3%, qant 4, 7-5% hám de insan ushın zárúr bolǵan vitaminler, aminokislota, fermentler hám meniral elementler bar. Ózbekstannıń ayırım qalalarında ayran qatıq yamasa súzbege qaynagan suwıq suw (1 kese qatıq yamasa súzbege 1 stakan muǵdarında suw) qosıp tayarlanadı. Tayın ayran muz salınǵan stakanda dasturxanǵa tartıladı. Nesi paydalı? Ayran – ájayıp ishimlik bolıp, ol tekǵana shòlewdi, bálki ashlıqtı da qandiradi hám de asqazan ishek jolları ushın zárúr bolǵan sút ónimleri bakteriyalarına bay bolıp tabıladı. Ayran immunitetiń asıwına tásir kórsetedi, ishtiyeni ashadı, sonıń menen birge, kóplegen vitaminler hám mineral elementler bar.

1-súwret. Ayran
Ayrannıń tayarlanıwı.
Hesh qanday qosımshalarsız 300 ml yogurt (yamasa kefir) alın hám oǵan 150 ml mineral suw, mayda tuwralǵan shivit, petrushka, kashnich hám rayxan hàm basqa ònimler támine kóre duzın retleń. Jaqsılap aralastırıń hám bir bólek muz qosıp jiberiń.
Sút- tiykarǵı azıq-awqat ónimlerinen biri bolıp tabıladı. Bunda insan organizmi ushın oǵada zárúrli bolǵan barlıq azıqlıq elementlar bar. Sút quramında 3-4% belok, 3-5% may, 4, 5-5% sút qumshekeri, 0, 6 -0, 8% mineral elementler, 87-89% suw, A, v, v12, S, D, E, RR vitaminleri bar. Mayı alınbaǵan sútte insan organizmine zıyanlı bolǵan bakteriyalardı joytıwǵa ılayıq bolǵan immun dep atalıwshı element bar. Sút belokları - kazein (2, 5-3%), albumin (0, 5-0, 7%) hám globolin (0, 05- 0, 1%) túp beloklar qatarına kiredi. Kazein suwda erimeydi, sútti qaynatqanda irip ketpeydı, biraq kislotalar hám de ayırım fermentler tásirinde shògedi hám gewek payda etedi. Onıń sol ózgeshelikinen qatıq, súzbe hám sır tayarlaw ushın paydalanıladı. Albumin suwda eriydi, súttiń iriwinde qatnasadı, ol sarısuwda qaladı, biraq sútti 70°C den artıq isitilǵanda iriydi hám shògedi. Globolin sútte júdá kem hám ol onsha áhmiyetli sanalmaydı.

2-súwret. Sút