Tema: qubla aral boylari’ qaraqalpaqlardi’N` A`yyemgi ata-ma`kan jaylari’ Jo`basi

Tema: QUBLA ARAL BOYLARI’ QARAQALPAQLARDI’N` A`YYEMGI ATA-MA`KAN JAYLARI’

Jo`basi

1. 
   Qaraqalpaqstan tas a`sirinde.
   
2. 
   Qaraqalpaqstan aymag’i’nda alg’ashqi’ ja’miyetlik du’zimni.
   
3. 
   Kelteminar, Tazabag`jab, Suwjarg`an ha’m Amirabat ma`deniyatlari’nin’ qaraqalpaqstan tariyxindag’i orni’
   
4. 
   A`yyemgi Xorezm ma`mleketi.
   

Evraziyanin` hawa rayi qurg`aq (arid) aymaqlari, taw dizbekleri, oypatliq, qumliq ha`m ken`islik taslaqlardi qamtiydi. Onin` ha`r tu`rli rel`efi- landshafli ortalig`inda adamzattin` arg`i ata-babalari (gominidler) ma`kan basqan. Usi da`wirlerde Aral- Kaspiy aralig`i, U`strit dalalarindag`i jag`day sol geografiyaliq ortaliqqa beyimlesip, adamlardin` qonis basip ha`m ma`kanlag`an jerlerine aylang`an. Kaspiydin` arqa shig`is boylari, taw dizbeklerinde ha`m U`stritte paleolit da`wirinde shaqpaq taslari (kremen) o`ndiretug`in shiyki zat bazasi bolg`an. Usi jerlerde paleografiyaliq jag`daydin` (qolayli hawa rayi, haywanlardin` ko`p boliwi) ha`m suwdin` miynet qurallar isleytug`in shaxpak (kremen) taslardin` ko`p boliwi adamlardin` turmis keshiriwine mu`mkinshilik tuwrdirg`an, U`strit ken`isliginde adamlar paleolittin` must`e da`wirinen mezolit ha`m jan`a tas da`wirlerinde ma`kan basip ha`m keyin ko`shpeli sak qa`wimleride U`stritti o`zlestiredi. U`strit ken`isliginen tabilip u`yrenilgen tas da`wirindegi estelikler adamlardin` orayliq U`stritte turaqli jasap, ma`wsimlerde kelip waqitsha o`zlestirip ha`m an` awlap jasag`aninan derek beredi. Bul da`wirde ishimlikke jaramli, duzsiz jer asti suwlari joqari, suwi mol ko`lshe ha`m kishi bulaqlar ko`p bolg`an. Tas a`sirinde jasawshilardin` topografiyaliq jaylasiwina qarag`anda, Qaraqalpaqstang`a a`yyemgi paleolitte Arqa Kavkaz, Man`qislaw arqali ha`m Kaspiydin` shig`is jag`alarinan U`stritke kelip ornalasqan

A`yyemgi tas a`siri (paleolit): Aral-Kaspiy aralig`inda, U`strirt ken`isliginde, Qizil qumda, paleolit –mezeolit ha`m neolit da`wirlerinde adamlar qonis basqan. Bunnan million jil burin paleografiyaliq jag`day qolayli bolip, ol da`wirde haywanlar, quslar ha`m ha`r tu`rli o`simlikler ko`p bolg`an. Sonliqtan bul da`wir adamlardin` jasawina qolayli bolg`an. A`yyemgi tas da`wiri u`lken u`sh da`wirge bo`linedi: Olduvey (3-2,5 mln. -700 min` jil burin), ashel` (700 min` -150 min` jil burin) ha`m must`e (150-120 min` 30-31 min` jil burin) da`wirleri. Barliq tas da`wirlerinde miynet qurallardi islewde tas tiykarg`i orindi iyeleydi Adamalardin` U`stritti tas da`wirinde o`zlestiriwine miynet qurallar isleytug`in qatti shaqpaq taslardin` ko`p, olardin` jerdin` joqarg`i qatlaminda, aliwg`a an`sat jaylasiwi, bulaq ha`m mayda say suwlardin` boliwi sebep boladi. Ko`plegen artefaktlar- tas qurallardag`i oyiq ketikler ha`m miynet qurallardi ekinshi ret paydalang`anin da`lilleydi. Qon`ir-sur ren`li shaqpaq taslardan nukleusler, qirg`ish, biz ta`rizli qurallar ha`m ha`r tu`rli simmetriyaliq o`tkir qurallar islep paydalanadi. U`stritte turmis keshiriwshiler iri haywanlarg`a an`shiliq etken ha`m o`simlik tamirlarinda jiynag`an. Bul da`wirde adamlardi jerlew ha`m o`lige g`amxorliq etiw da`stu`rleri kelip shiqkan. Bug`an Tesik tas u`n`girindegi taw tekelerdin` shaq su`yeklerin aylanasina qadap jerlegen jas balanin` qa`biri misal boladi. Must`e da`wiri aqirinda ruwshiliq ja`miyet qa`liplesedi ha`m ko`rkem o`ner kelip shig`adi.
Son`g`i paleolit: Qaraqalpaqstannin` U`strit ken`isliginen tabililip izertlengen son`g`i paleolit bunnan buring`i 35-30 min` jillardan 12-10 min`inshi jillardi o`z ishine aladi. Bul da`wir, planetanin` barliq jerlerine adamzattin` qonis basqan a`siri ha`m ken` taralg`an waqti boladi. Homo sapiens keyingi paleolit da`wirinde sanali adamnin` payda boliwi menen adamzat ja`miyetinin` materialliq xa`m ruwxiy ma`deniyatinin` joqari rawajlaniwlari arasinda tikkeley baylanislar bolg`anin da`lilleydi. Son`g`i paleolit da`wirinde ko`rkem o`ner ja`nede o`sedi. Su`yekten islengen buyimlarg`a su`wretler saladi. Orta Aziyada son`g`i paleolit da`wirinin` ma`kan jaylari Respublikamiz aymag`inda U`stritten Esen-3, Shuruk-12 ma`kan orinlarinan tabilip tekserildi. Sur- qon`ir ren`li qatti shaqpaq taslardan pishaq ha`m qirg`ish retinde paydalang`an qurallar islegen. Son`g`i paleolit dawirindegi U`strit esteliklerinen tabilg`an tas qurallar, Sibir`, Altay, Qazaqstan, ha`tteki aldin`g`i Aziya ellerindegi miynet qurallari menen uqsaslig`i seziledi.