|
Sak-massagetlerdin` ma`mleketshiligi: Qa`dimgi da`wirdegi jazba dereklerde (Assiriya, Avesto, Bexustan jaziwlari) Baktriya, Sogdiana menen Xorezmliklerdin` arg`i jag`inda «jeldey esip shawip ju`rgen atli ko`shpeli turlar», saklar jaylasqan aytiladi. Parsi dereklerinde turlar- saklar dep ataladi, al grek avtorlarinin` miynetlerinde turlar –skifler dep atalip, ko`shpeli sharwalardin` skifler ati ko`pshilik ilimiy a`debiyatlarda qabil etilgen. B.e.shekemgi 1 a`sirge tiyisli Rim jazba dereklerinde Yaksarttin` (Sirda`r`ya) arg`i jag`inda Skifler jasaytug`ini aytiladi. Parsilar olardi saklar dep ataydi. Skiflerdin` sani ju`da` ko`p. Olardin` ishinde en` ko`pshiligi massagetler, daylar ha`m issedonlar «..arimasplar» dep jazadi. Saklardin` ishinde en` ko`bisi massagetler bolg`an. Gerodot olar haqqinda «bul xaliq Araks (A`miwda`r`ya-Uzboy) da`r`yasinin` arg`i jag`inda issedonlarg`a qarama-qarsi jasaydi. Kiyimleri, turmis qalpi skiflerge uqsas. Olar atli ha`m jayaw ju`ripte urisa aladi. Urisiwdin` usi eki tu`rinede jetik, oq jay ha`m nayza menen de urisadi. Sawashta aybaltalar menen qurallanadi. Olardin` barliq buyimlari altin menen mistan islengen. Olar egin ekpeydi, u`y haywanlari go`shi menen ha`m baliqlar menen awqatlanadi. Araks (A`miwda`r`ya) olardi baliq penen ta`miyinleydi. Saklar su`t ishedi» -dep jazadi. Qa`dimgi da`wirdegi dereklerde sogdiananin` arjag`indag`i, Yaksarttin` (Sirda`r`ya) boylarin jag`alap saklar qonis basqan degen mag`liwmatlar saqlang`an. Parslardin` tasqa oyip jazg`an sina jaziwlarinda, Aral boy saklardin` u`sh topari haqkinda so`z etedi. Para-daray (ten`iizdin` arg`i betindegi saklar), Xaomavarka saklar (xaoma ishimligin tayarlaytug`in saklar) ha`m Tigraxawda saklar (sopaq bas kiyimli saklar). Bulardin` Orta Aziyanin` qaysi tariyxiy geografiyaliq jerde jaylasqani aniq aytiw qiyin. O`ytkeni olardin` etnografiyaliq orinlari haqqinda jazba mag`liwmatlar joq. Bir topar ilimpazlardin` pikirinshe Para-daray saklari Aral do`geregindegi, A`miwda`r`ya ha`m Sirda`r`ya del`ta alabinda jasag`an. Tigraxawda saklari Sirda`r`yanin` orta bo`limi menen T`yan-Shan do`gereginde o`mir su`rgen al, Xaomavarka saklar, Tu`rkmenstannin` Murgab ha`m Tejen da`r`ya alablarinda jasag`an.
Sak qa`wimlerdin` qonis basqan en` u`lken aymaqlari Jetisuw. Bul jerde tigraxawda saklar jaylasqan, ekinshi Aral jag`alawi menen A`miwda`r`ya ha`m Sirda`r`ya del`ta boylarinda massagetler ornalasqan. Tigraxawda esteliklerine Jetisuwdag`i Ili da`r`ya boylarindag`i Isiq, Besshatir ha`m Kegen qa`biristanlari jatadi. B.e.shekemgi VII-VI a`sirlerde, Qubla Aral boyinda, Aral-Kaspiy aralig`inda malika Tumaris xanum basqarg`an, sak (massagetlerdin`) ma`mleketi du`ziledi. B.e.shekemgi VI a`sirdin` birinshi yarimindag`i bul ata–babalarimiz bolg`an sak-massagetler du`zgen a`skeriy demokratiyaliq konfederatsiya ― qaraqalpaqlardin` en` a`yyemgi ha`m erte ma`mleket-shiliginin` baslaniwi edi.
Aral boyindag`i saklardin` (massagetlerdin`) b.e.shekemgi VII-V a`sirlerine tiyisli, Uyg`arak ha`m qubla Tegisken degen qa`birleri aship izertlendi. Olardin` qa`birlerinin` qurilisi eki tu`rde: birinshi o`rtew ha`m ku`lin saqlaw marhumdi jer betine to`selgen qamis u`stine, do`geregin ag`ash bo`renler menen qorshap qa`birdi sol waqitta o`rtep jiberiw da`stu`ri bolg`an. Ekinshi marhumdi qazilg`an qa`birge jerlew tu`ri bolg`an. Bul esteliklerden marxum menen birge qa`birge saling`an gu`lal idislar, qayraq taslar, qasqir su`wreti saling`an temir qilish, attin` ju`weninin` suwlig`i ha`r tu`rli haywanlardin` mu`sinleri, bug`i, sayg`aq, at, arislan, baris ha`m qus su`wretleri de ushirasadi.
Aral boyi saklardin` ma`deniyati, Evraziya xaliqlarinin` ma`deniyatina jatadi. Massagetlerdin` ma`deniyati b.e.shekemgi 1 min`inshi jilliqtin` ortasinda gu`llenip o`sedi. Saklar patshalig`i menen Xorezm ma`mleketi arasinda o`z-ara ekonomikaliq, ma`deniy, sawda ha`m baylanislar boladi. Saklardin` otiriqshi bolip jasag`an ma`kan jaylari qalalari qorg`anlarina Shirik-rabad, Jan`ada`r`ya ha`m Inkarda`r`ya boyindag`i qonis orinlar, Sirda`r`ya del`ta jag`asindag`i Jetiasar ma`kanlari kiredi. Bul esteliklerdin` do`gereginen suwg`ariw kanallari ha`m diyxanshiliq atiz qaldiqlari tabiladi. Saklardin` turaq jaylardi saliwda qurilis materiallardi paydalaniwda, gerbishten imarat saliwda Xorezmlilerdin` ma`deniy ta`siri sezilse ha`m qural jaraqlardi islewde Xorezmlerge sak massagetlerdin` ma`deniy ta`siri bolg`an.
Do'stlaringiz bilan baham: |
