|
Aral boyi saklarinin` turmisi: Qadimgi Xorezm ma`mleketinin` siyasiy ha`m ma`deniy tariyxi Qaraqalpaqlardin` aymag`inda jasag`an sak-massaget sarmaylardin` turmisi menen baylanisli o`tti. B.e.shekem IV-II a`sirlerdegi diyxanshiliq elatlari menen turaqli ekonomikaliq- ma`deniy baylanislari, Aral boyindag`i saklardin` Balandi, Shirik-rabat ha`m Babish mulla esteliklerdin` ma`deniy qatlamlarinan tabilg`an. %nerment ustalarinin` tayarlag`an gu`lal idislari ha`m ondag`i nag`islar da`lilleydi. Xorezm ma`mleketi arqa-batis ha`m Sariqamis boylarinda jasag`an sak- massagetler jasag`an shegaralarg`a xumbuz pechler salip olardin` o`nerment buyimlarina bolg`an talabin qanaatlandirip otiradi. Ko`shpeli sharwashiliq penen shug`illang`an sak-massagetlerdin` shegarasinda, Aybu`yir, Dawkesken, Aqshako`l ha`m Aqsha Gelin degen qalalar salinadi. Bul qalalar, siyasiy, ekonomikaliq ha`m ma`deniy sawda oraylarina aylanadi. Ko`shpeli saklar mal o`nimlerin Xorezmlilerdin` o`nerment buyimlarina almasip otiradi. Sak- massagetlerdin` bir topari, Xorezmlilerdin` ma`deniy ta`sirinen zardushtiylik dinin qabil etedi. B.e.shekemgi V a`sirlerde Altay ha`m Jetisuw regionlarda qa`dimgi tu`rk qa`wimleri turmis keshiredi. Ertedegi tu`rkler, o`zlerinin` ata-babalari siyaqli marxumlarinin` qa`birlerine belgi retinde tas oyip ha`m olardi at penen birge jerleydi. B.e.shekemgi V a`sirge tiyisli Jetisuwdag`i saklardin` patshasi jerlengen. Isiq qabirinen en` a`yyemgi tu`rkiy jaziwinin` tabiliwi ha`m Orayliq Aziya jerlerinde jasag`an saklarda en` a`yyemgi jaziwdin` bolg`anin da`lilleydi. B.e.shekemgi III-II a`sirlerde Aral boylarina tu`rklerdin` migratsiyag`a ushirap aralasiwi ku`sheyedi. Usi da`wirde gunnler, tele etnoslari, қa4li ha`m jeti asarlar, Xorezm aymag`ina aralasa baslaydi. Tariyxiy dereklerde gunnlerdi, xioniy ha`m eftalitler menende baylanistiradi. Biraq, bul ma`sele izertlewdi talap etedi. A`yyemgi da`wirde Aral boyi sak massagetler, sarmat, qan`li, gunnar ha`m tele qa`wimlerinin` bir topari erte tu`rk tili shaqapshalarinda so`ylegen boliwi itimal. B.e.shekemgi VI-II -a`sirlerde saklardin` ja`miyetlik turmisi a`skeriy demokratiyaliq konfederatsiyaliq ma`mleketlik da`rejesine ko`teriledi. VI-VIII a`sirlerdegi bolg`an Shaxsa`nem, Jekke Parsan ha`m Ku`yik qalalardan tabilg`an adam mu`sinlerinin` fizikaliq tu`r- kelbeti Orayliq Aziyada ken` taralg`an tu`rk etnoslarg`a uqsaydi. Bul, mu`sinler, erte orta a`sirde, otiriqshi, diyxan elatlarina, tu`rklerdin` aralasqaninan derek beredi. Antropologiyaliq jaqtan bul mu`sinlerde mong`olliq rassanin` belgileri basim bolip keledi. Solay etip, IV-VIII a`sirlerde, Xorezmde afrigiyler ma`deniyatinin` payda boliwinda tu`rklerdin` ta`siri ku`shli bolg`an, al, Aral boyindag`i ko`shpeli sharwa xaliqlardin` materialliq ma`deniyatina, Xorezm ma`deniyatinin` ta`siri tiygen. IV a`sirdin` ortasinda, Orta Aziyag`a, arqa- shig`istan, Jetisuw, Shig`is Tu`rkstan jerlerinen Xionit qa`wimleri aralasadi. Jazba dereklerde, IV a`sirde, Irandi basqarg`an sasaniy shaxlarinin` Xionitler menen urisinin` sawash maydani A`miwda`r`yanin` (Uzboydin`) shep ta`repinde bolg`ani aytiladi. Biraq, bul urisqa Xorezmlilerdin` tartilg`ani, yamasa qatnaspag`ani bizge belgisiz.
Bulardan basqa Xorezmliler Anaxita, Mitra, Siyavush ha`m ta`n`rige siying`an. Jer, suw, hasildarshiliq qudayi xorezmde Anaxita bolg`an. Anaxitanin` hayal tu`rinde qudaydin` mu`sinleri qalalardin`, ma`deniy qatlamlarinan ko`p tabiladi. Mitra bul quyash qudayi ha`m onin` obrazi at tu`rinde beriledi. Attin` mu`sinleride qubla Aral boyi qalalardin` ma`deniy qatlamlarinan ko`p tabiladi. «Quyash, bul er adam- ol na`sil saladi, jer, suw, hayal - bul hasil beredi» dep tu`sindirilgen. Anaxita ha`m Mitrag`a siyiniw eramizdin` IV a`sirge shekem dawam etti.
Xorezmde basi adam, denesi o`giz ta`rizli bolg`an qospali mifikaliq maqluq Gamomard (Gopatshax) qa da siying`an. Qubla Aral boyi xaliqlari totemizm ha`m shamanizm, dinlerine de isengen. Xorezmde ha`m Sog`dianada Siyavushqa siying`an. Siyavush o`lsede qaytip tiriledi, yag`niy jazdan keyin gu`z, gu`zden keyin qis, qistan keyin ba`ha`r ha`m ja`ne jazg`a kelip ta`biyat oyanadi. O`simliklerdin` ba`ha`rde qayta ko`gerip o`skenindey ha`m o`lilerdin`de qayta tiriletug`inina isengen. Siyavush haqqinda a`psanani X a`sirde Ferdawsiy o`zinin` «Shaxnama eposin» jazg`anda paydalanadi.
Zardushtiylik dinde, otqa tabiniwshiliq belgili orindi tutadi. Usi da`wirde otqa siyiniwshiliq ibadadxanalari (xramlar) salinadi. Ma`selen, Jambas qalada, orayliq ko`shenin` aqirinda qurilg`an o`jirenin` ortasinda do`n`gelik sipada, arnawli metalldan islengen a`tashtanda «ba`rqulla» ot janip turg`an. Ot xramlardin` qurilislari, Bazar qala janinda, u`lken Aybu`yir qalada, Elxarasta, Gyaur-3, Qazaqli jatqan (Axshaxan) ha`m Tashqirmanda tabilip izertlengen. Bul xramlarda, muxaddes ot arnawli o`jirelerde saqlang`an ha`m xramlardin` diywallarinda ren`li- syujetli su`wretlerde bolg`an. Zardushtiylik dinine iseniwshilerdin` diniy bayramlarinda mal soyip, qurbanliq bergende, «Ma`n`gi taza ot» arnawli xram jaylarinda jag`ilip ha`m xaliq sol ottin` ka`ramatlig`ina siying`an.
Zardushtiylik dini da`stu`r boyinsha, b.e.shekemgi IV-II a`sirlerde, marxumlardin` su`yekleri go`shinen tazalag`an son`, o`lini ekinshi ret su`yeklerin tas, ilay ha`m alibastrdan islengen to`rt mu`yeshli qutishalarg`a (ossuaraylarg`a) salip jerlegen. Ossuaraylarg`a saling`an su`yeklerdi, da`stu`r boyinsha ba`lent orinlarg`a (taw jiralarina, to`beliklerge, qarbaqanag`a aylang`an qalalardin` diywallarina) aparip jerlegen. Ma`selen, Sultanuais taw dizbeklerine, U`strit ba`lentligine, Quba taw, Porli taw, Qusxana taw, To`k taw ha`m Mizdaxkanda Zardushtiylik qa`birstanlar boladi. O`lgen adamlardin` su`yeklerin go`shinen ayirip aliw ushin, o`linin` denesin uaqitsha aparip qoyatug`in orin Shilpiq daxmasi boladi. Shilpiqtin` biyikligi 15metr ol do`n`gelek formada bolip, diywali paxsadan saling`an. Diametri 65-70 m. Bunday daxma xizmetin atqarg`an jer Quba taw, Mizdaxkan, Qusxana taw ha`m Porli tawlar boladi. O`lini jerlew da`stu`ri menen ilimpazlar Qoy-qirilg`an qalanida baylanistiradi. Qalanin` orayliq bo`limi Xorezm aq su`yeklerin jerlew ushin, denesin otqa jag`ip ha`m ku`lin assuaralarg`a salip saqlaw xizmetin atqarg`an. A`miwda`r`ya alabinda zardushtiylik da`stu`rdin` ken`nen tarawina qaramastan ha`m o`lini qa`birge jerlewde ushirasadi. Ma`selen, Bazar qala a`tirapinan tabilg`an qa`biristanda o`lilerdi qa`birlerge jerlegen. Bul, Qaraqalpaqstan aymag`inda ha`r tu`rli etnik toparlardin` jasag`anin da`lilleydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
