|
A`mirabad ma`deniyati: Bronza da`wirinin` son`g`i basqishinda Qaraqalpaqstan aymag`inda A`mirabad ma`deniyati qa`liplesedi (b.e. shekemgi IX-VIII a`sirler). A`mirabadlar, Tazabag`japlardin` da`stu`rin dawam etedi. Olardin` xojalig`i kompleksli bolg`an, diyxanshiliq, sharwashiliq, baliqshiliq ha`m o`nermentshilik penen shug`illanadi. Turaq jaylardin` diywallarin paqsadan salip, geyde jer to`lelerde de jasaydi. Xojaliq buyimlarin bronzadan isleydi. Jeke parsan 2 ma`kanda metalldan buyim isleytug`in ustaxana ashildi. Ustaxanada metalldi quyip nayza ushi, pishaq, oraq, bilezik, sirg`a ha`m ju`zik islegen. A`mirabadshilar ju`ndi iyirip kiyim tikken ha`m gu`lal idislar tayarlag`an. A`dettegidey kanallar qazip, diyxanshiliq penen shug`illang`an ha`m mal baqqan. A`miabad ma`deniyatina tiyisli esteliklerge: Bazar 1, Qawindi 1, Ko`kshe 1, U`stritte Qaraqudiq, Sulama h.t.b. kiredi.
Qaraqalpaqstan aymag`inda a`yyemgi ma`mleket: Erte temir a`siri- Temirdi xojaliqta birinshi ret Misr (b.e.sh. 1455-1400 jillar) ha`m eki da`r`ya aralig`indag`i ma`mleketler Egey ten`izi jag`a elleri paydalanadi. Temir qatti ha`m o`tkir metall.
B.e.shekemgi VII-VI a`sirden baslap, Qaraqalpaqstan aymag`inda temirdi xojaliqta paydalaniw ken` tarqaladi. Temirden miynet qurallari (bel, ketpen, pishaq, oraq, qulp h.t.b.) qural jaraqlar (nayza, sari jay ushlari, qilish, qanjar, attin` zan`gisi, suwlig`i) islenedi. Temirden xojaliqta paydalaniw na`tiyjesinde o`ndiris tarawlari ken`eydi. O`ndiriwshi ku`shler o`sedi. Erte temir da`wirinde A`miwda`r`yanin` shep ta`repinde Gu`zeli qir ma`deniyati, A`miwda`r`yanin` buring`i del`tasi Uzboy boylarinda Ku`yusay ma`deniyati payda boladi. Kanallar qazilip, diyxanshiliqtin` tarawi ken`eydi, diyxanshiliqtin` o`nimi artadi, mal sharwashiliq, o`nermentshilik ha`m baliqshiliq rawajlanadi.
Xorezm tsivilizatsiyasi: A`yyemgi Xorezmnin` arqa shegarasi Aral ten`izi, qublasi A`miwda`r`yanin` Tu`ye moyin qisnag`i, shig`ista Qizil Qum, al batis ha`m qubla batisi Qaraqum ja`ne :strit biyikligi menen shegaralanip turadi. Xorezm aymag`innan ag`ip o`tken A`miwda`r`ya, bul oazisti on` ha`m shep ta`reptegi Xorezmge bo`lip turadi. Olar o`zlerine ta`n suwg`ariw kanallarina iye bolip ha`m olar diyxanshiliq oraylarin ta`miyin etedi. A`miwda`r`yanin` to`mengi alabinda jaylasqan Xorezm ati Zardushtiylik dininin` muqaddes kitabi «Avesto» da (b.e.shekemgi VII-VI a`sirler) ushirasadi. Mitra qudayg`a arnalg`an Mixr-Yasht ati penen belgili bolg`an gimnde tawlardan aqqan da`r`ya suwlari Margiana, Sogd, Aria (Gerat) ha`m Xorezmge qarap ag`atug`ini jazilg`an. Axura Mazda qudaydin` payda etken Videndatta ati jazilg`an ellerdin` ishinde Xorezm ati ushiraspaydi. Biraq Axura Mazda payda etken ellerde birinshi bolip Ar`yanem Vaydj wa`layati jazilg`an. Usi wa`layatta jamanliq qudayi Ahriman, on ayg`a sozilatug`in qisti payda etedi. Ko`pshilik ilimpazlardin` pikirinshe, Ar`yanem Vaydj bul Xorezmnin` ati. Orta Aziyanin` qubla wa`layatlarina qarag`anda Xorezmde ha`m Aral boylarinda hawa rayi suwiqlaw bolip keledi. B.e.shekemgi 1 min`inshi jillardan baslap Xorezm ma`mleketinin` ati tariyxiy da`reklerde ushirasadi. Xorezm haqqindag`i da`slepki mag`liwmat du`n`ya ju`zlik ma`deniy shig`armalarinin` biri bolg`an «Avesto» kitabinin` «Mixr-Yashte» bo`liminde ushirasadi. B.e.shekem 500 jili, grek tariyxshisi Miletli Gekatey (V a`sir aqiri) Xorezmiy (Xorezm) elatinin` bas qalasi Xorezm dep jazsa, tariyxshi Gerodot (b.e.sh. 484-425 jillari) Xorezm, Persiya patshalig`i wa`layatinin` biri bolip, Xorezmler, patsha Kserkstin` a`skerleri menen Gretsiyag`a qarsi alip barg`an urislarina qatnasqanin jazadi. B.e.shekem VI-V a`sirlerdegi Iran patshalarinin` taslarg`a oyip jazdirg`an jaziwlarinda Xorezm ati ushirasadi. Iran patshasi Dariy 1 jazdirg`an Bexistun jaziwinda «Men, Axuramazdanin` qa`lewi (quwatlawi) menen ko`plegen ellerdin`, sonin` menen Xorezmlerdin` de patshasi boldim» degen qatarlar ushirasadi. Patsha Dariy 1, Persepol, Suz saray qurilislarina arnalg`an jaziwlarda, saraylardin` ishin bezewge alip kelingen sur -ko`kshil ren`li hasil- axshayna tasti –biryuzani Xorezmnen aldirg`ani aytiladi. Demek, bul 3ubla Aral boyi xaliqlarinin` Iran ma`deniyatinin` qa`liplesip rawajlaniwina qatnasqaninan derek beredi.
«Xorezm» so`zinin` etimologiyaliq ma`nisinde ilimpazlar ha`r tu`rli tu`sindiredi. X- a`sirge tiyisli arab- parsi a`debiyatlarda «Xorezm» so`zi eki bo`lekten turadi. «Xvar»-go`sh, «3M»- otin yag`niy Xorezm malg`a bay, tog`ayli-otinli el dep tu`sindiredi. Bir topar alimlar «Xorezm oypatli, jaylawli ken` mallardi, qorg`ap saqlaytug`in bekinis qorg`anlar ko`p», dep tu`sindirse ha`m ekinshi topar alimlar «Xorezm-quyashli el» dep duris tu`sindiredi. «Avesto» 7atannin` biri bolg`an Xorezmde otti muqa`ddes dep, otqa arnap siyiniw jaylar (xramlar) saling`ani buni da`lilleydi. Grek tariyxshisi Strabon, xorezmliler massagetlerdin` bir bo`legi dep jazadi. Demek, xorezmliler ha`m massagetlerdin` bas qudayi «3u`yash» bolg`ani belgili.
Orta Aziya arab xalifati quramina kirgennen keyin, Xorezm haqqinda arab-parsi tariyxshi geograflardin` miynetlerinde ushirasadi. Xorezm tariyxi tuwrali A`bu Rayxan Beruniy (973-1048) o`zinin` «O`tken a`wladlardan qalg`an estelikler» degen miynetinde xorezmlerdin` ma`deniyati, diniy da`stu`rleri, bayramlari, jil sanawlari ha`m jaziwlari haqqinda tariyxiy etnografiyaliq mag`liwmat beredi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
