|
Ko`rkem o`ner b.e.shekem IV-II a`sirlerde: Qaraqalpaqstan, Xorezmde qalalar ha`m arxitekturaliq qurilislar o`sedi. Ma`selen, Qoy qirilg`an qalasi xram-abservatoriyasi ko`rinisi sol da`wirdegi arxitektor –usta o`nermentlerdin` ayriqsha sheberligin ko`rsetedi. Onin` orayliq do`n`gelek plandag`i eki qabatli diywal qurilisi ha`m onin` 9 minarasi ha`m qalanin` da`rwaza aldindag`i arnawli jay-qurilislar ju`da` sheberlik penen saling`an. Bul qalanin` arnawli o`jirelerinde, ruwxaniyler, xizmetkerler, a`skerler, quslar jasag`an ha`m aziq-awqatlar saqlang`an. Qoy qirilg`an qala S.P.Tolstovtin` pikirinshe elde patsha-ataqli adamlar o`lgende olardin` denesin o`tqa jag`ip jerleytug`in ha`m astronomiyaliq baqlawlar ju`rgizetug`in orin bolg`an.
Esteliklerdi esteliklerin arxeologiyaliq qaziw na`tiyjesinde ko`plegen gu`lal idislari tabildi. Gu`lalshilardin` joqari da`rejedegi sheberligi haqkinda na`zik sayma- say o`mirdin` tiykari bolg`an quyashti su`wretleytug`in ashiq ren`ler menen boyalip islengen idislar gu`wa boladi. A`sirese gu`lal flyaganin` (suw quyip alip ju`retug`in idis) sirtindag`i an`shiliq, saray turmisi su`wretleri ha`m a`yyemgi a`psanalardan aling`an u`zindiler qizig`arli. Ayirim su`wretlerdegi ko`rinisler a`yyemgi shig`is iskusstvosi ushin burinnan kiyatirg`an da`stu`rler edi. Misali : o`mir tereginin` aldinda artqi ayaqlarinda turg`an haywanlardin` su`wreti ha`m sol da`wirdegi tastan sog`ilg`an mo`rlerde de a`psanaliq obrazlardin` ko`rinisleri bar. Olarda oq jaydin` og`i tesip o`tken qanatli arislan, suwin, jabayi haywannin` suwing`a topilisi, «skif haywanat stilindegi», «talaw ko`rinisi», fantastikaliq qus, attag`i quday ha`m basqada ko`rinisleri berilgen.
Bul elde mu`sinlerdi sog`iw b.e.shekemgi IV a`sirlerden baslanadi. Olardin` ko`rinisi obrazi aldin`g`i Aziya ikonografiyasina uqsaydi. Hayallardin` u`lgisinde ko`pshilik jag`dayda ta`biyattag`i o`nip o`siwdi ko`rsetedi. Uzin ko`ylektegi, shapan jamilip ha`m qolin ko`kiregine basip turg`an quday- hayaldin` mu`sini a`dettegidey ko`birek ushirasadi. Qolina idis, ayna h.t.b, zatlar uslap turg`an ko`rinislerdegi hayal mu`sinleride bar. Jalan`ash quday hayaldin` mu`sinin islewde taralg`an. B.e.shekemgi II a`sirlerde qolina bala uslap otirg`an hayaldin` mu`sini payda boladi.
Erkek adamlardin` mu`sinin sog`iw kemirek bolg`an. A`dettegidey olar jergilikli (skif) kiyiminde islengen. Ayirim mu`sinlerde ellinistlik ikonografiyanin` ayirim belgileri ha`m geyde Indiyanin` ta`sirinin` izleri de ushirasadi (Dionis, Gippokrat). Tag`ida mu`sinlerdegi buddanin` basi ha`m jas balasin uslap turg`an maymil mu`sini a`yyemgi Indiya iskusstvosina uqsaydi. Batirliqtin` ha`m jaktiliqtin` baslaniwin sa`wlelendiretug`in attin` ko`rinisi ken` taralg`an. Attin` ko`rinisleri menen gu`lal ritonlari ha`m gu`zenin` tutqalari arislannin` basinday mu`sinleri menen bezelgen. Idislardag`i bul ko`rinisler ko`z tiyiwden saqlaw ushin islengen boliwi mu`mkin. Ga`wir qaladan pildin` mu`sini, Xorezmnin` Shavat rayonindag`i Topiraq qaladan adam basli o`gizdin` («gopotshax») mu`sini tabildi.
Jaziw: Qaraqalpaqstan ha`m Xorezm wa`layatinda, b.e.shekemgi IV-II a`sirlerde jasag`an xaliqlari Shig`is Iran tilinin` ha`r tu`rli dialektinde so`ylegen. Eski tu`rk tilindegi jaziw ele tabilmadi. Bul tuwrali da`r`yanin` on` ta`repindegi Qoy qirilg`an qala, Ayaz qala 1, Burli qala, Topiraq qala, Mizdaxkan, To`k qala, shep ta`repindegi Ga`wir qala, U`lken Aybu`yir, Xumbuztepe ha`m basqada estkliklerden tabilg`an jazba nusqalar mag`liwmat beredi. Ilimpazlardin` pikirinshe bul jerde aramey ha`ripleri tiykarinda da`slepki jaziw b.e.shekemgi IV a`sirlerde payda bolg`an. Bul jaziw arablardin` Orta Aziyani jawlap aliwina shekem qollanilg`an. Aramey ha`riplerinen paydalaniw ha`m sol da`wirde aramey tili ken` taralg`an. Ol Iran ma`mleketinen aling`an boliwi mu`mkin. A`yyemgi Xorezm tili ele toliq u`yrenilmegen. Tek ayirim ilimpazlardin` pikirinshe ol Iran tiller toparinin` shig`is shaqapshasina kiredi dep esaplaniladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
