Tema : Sho’l ha’m taw aymaqlari awillari reje: Sho’l ha’m taw aymaqlari awillarinin’ o’zine ta’n qa’siyetleri

Tema : Sho’l ha’m taw aymaqlari awillari

REJE:

1. Sho’l ha’m taw aymaqlari awillarinin’ o’zine ta’n qa’siyetleri

2. O’zbekistan sho’l awillari jergilikli aymaqliq punktlerinin’ geografiyaliq du’ziliwi
Sho’l aymaqlari o’zine ta’n ta’biyiy geografiyaliq birlik esaplanadi. Olardin’ en’ a’hmiyetli qa’siyetleri jawin-shahsinnin’ (ig’alliqtin’) ju’da’ kemligi ha’m mu’mkin da’rejede bolg’an parlaniwdin’ ju’zda joqarilig’I bolip tabiladi. Demek, bul aymaqlar issi ha’m qurg’aq iqlimi, suw jetispewshiligi menen basqa landshaft tu’rleri arasinda ayriqsha ajiralip turadi. Sho’llerdin’ bunday qa’siyetleri olarda xaliq xojalig’i tarmaqlari jaylasiwin belgilep beredi.

A’dette, sho’l aymaqlarinda jergilikli aymaq punktleri tarqaq ha’m mayda, xojaliq tarmaqlari ekstensiv rawajlang’an boladi. Olardin’ demografiyaliq ha’m ekonomikaliq ko’rsetkishinin’ to’menligi sebepli sho’ller, ko’binese, “bos jerler” ma’nisinde atap o’tiledi (ma’selen, rus tilinde “pustın`ya”, “pustoe mesto”, yag’niy bos jerlerdi an’latadi). O’zin’iz bilgenindey, sho’ller ha’r tu’rli qazilma bayliqlarg’a, a’sirese, neft, gaz, duz, altin ha’m basqa iri ka’nlerge iye (sho’lde kanler ko’p, issi ku’nler ko’p, biraq suwha’m xaliq sani az).

O’zbekistan sharayatinda sho’l aymaqlarinda onsha ba’lent bolmag’an qaldiq tawlar ha’m suw menen salistirg’anda jaqsiraq ta’miynlengen aymaqlarda onsha ba’lent bolmag’an qaldiq tawlar ha’m suw jaqsi tamiyinlengen aymqlarda kishi alaplar ta’biyiy ha’m ekonomikaliq kartada “jasil atawlar” ko’rinisinde ayqin ko’zge taslanadi. Sonin’ menen birge bul aymaqlarda o’zine ta’n o’simlik ha’m haywanat du’nyasi, rekreatsiya ha’m turistlik resurslar da bar.

Mag’liwmatlarg’a qarag’anda, respublikamizdin’ shama menen 70 payiz maydanin sho’ller iyeleydi. Sho’ltaniwshi alim İ.Q.Nazarov basqa taraw qa’nigeleri pikrine qosilg’an halda, sho’llerdi o’zlestiriw ko’z qarasinan qarag’anda eki bo’limge sho’l alaplar ha’m sho’l jaylawlarina ajratadi. U’ziliksiz sho’l jaylawlari menen ba’nt jerler ja’mi ma’mleket aymag’inin’ shama menen 58-60 payizin quraydi.

Uliwma alg’anda, sho’l aymaqlari tiykarinan, respublikamizdin’batis bólimin iyelegen. Olarǵa Qaraqalpaqstan Respublikası, Buxara, Nawayı, Surxandarya, Qashqadarya, Sirdarya, Jizzax, Samarqand walayatlarınıń úlken bólimleri kiredi. Eń “sho’lli” aymaqlar ese Qaraqalpaqstan Respublikasi hamde Nawayi hám Buxara walayatlari esaplanadı.Usi waqitta, bul poyaslar Ózbekistan Respublikasinıń maydanı boyinsha úlken admistrativlik birlikleri.Sonday-aq Sirdarya walayati hám tipik shól aymaqlari (Mizashól) sanaladı.

Joqaridaǵı walayatlardan keyingi orinlarda Qashqadarya (Qarshi shóli), Surxandarya (Surxan-sherabat), Samarqand (Karnap sho’l) hám Jizzax turadi. Salistirmali kishi kólemdegi shóller Tashkent (Dalvarzin), Xarezm (ońqirǵaq, Topiraqqala massivi) hamde Ferg`ana oypatlıǵıda bar. Ulıwma, Orayliq Ferg`ana sho’li Andijan, Ferg`ana hám Namangan walayatlarinnıń bir-birine tutas aymaqlari – awilrayonlarin (Yozyovon, Ulug`nor, Bo’z, Mingbulaq hám b.) birlestiredi.

Ko’rinip turipti, respublikamizdińúlken bólimi sho’l landshaftlari menen bánt. Usi waqittasho’l maydanlarnıńbarliliǵı mamleketteaymaqliq miynet bólistiriliwi keń rawajlaniwina imkan jaratadi. Eger L.Alibekov tawhám tegisliklerdi ózine tán “geopara” (geojup) esaplansa, biz oni sol mániste vaha hám shóllerdi de analizlewmiz mumkin.

O’zbekistan Respublikasinıń “eńsho’lli” yaki tipik sho’l aymaqlariniń biri, aweli aytqanimizday, Buxarawalayati esaplanadi. Walayat maydani 40,3 miń kv.km yaki respublika uliwma maydaninıń 9,0 procentgejaqin payda qiladi. Bul barada ol Qaraqalpaqston Respublikasi hám Nawayıwalayatinan keyingi úshinshi orinda turadi.

Biraq walayatxaliq sani boyinsha bunday joqari abroyǵaiye emes. Poyasta, 1 yanvar 2009 jil mag`liwatina ko’re, 1588,8 miń yaki mamlakat jámi xaliqtiń 5,8 procentijasaydi. Demek, xaliqtińsalistirmali ko’rsetkishleri aymaq ko’lemine qaraǵanda 1,7 ese pás (juwmaq shiǵariw mumkin, xaliq tiǵizliǵı hám walayatta respublika ortasha kórsetkishkeqaraǵanda sonsha ese kem).

Buxara walayatii demografik tiǵizliǵı bunday tómenligı ko’p tarepten oniń aymaǵin tiykarinan shóller menen bantligine baylanisli. Sol orinda geografik salistiriw usuli aniq maǵliwatlar beredi. Misalı, Xorezm walayatinıń xalqi (1531 mińadam) Buxarawalayatinıń xalqina derli teń, biraq, Buxara Xorezmge qaraǵanda aymaǵi jaǵinan 6,6 eseúlken.

Walayat xaliq saninıń kóbeyiwi boyinsha mamleketimizde ortasha abroyǵa iye. Awil xalqi 1989-2009 jillar aralig`inda 130,8 procentkea o’sken (9-keste). Hazirgi waqitta jámi xaliqtiń 61,2 procenti yaki 972 mińadamiawillarda jasaydi. Uliwma urbanizatsiya ko’rsetkishine ko’re Buxara Xorezm, Surxandaryahám Samarqand walayatlarinan keyin tómennen to’rtinshi orinda turadi.

Bólek aytiwmiz lazim, 2009 jildiń “urbanistik siyasati” qalalar hám awillar xaliq ósiwi hám jaylasiw kórsetkishlerine, olardiń ózgeriwine keskin tásir etti. Gáp sonda, demografik protcessler, tiykarinanxaliq saninıńaymaqliq quramina ózgerisler, qalalar hám awillar ortasindaǵı salistirmali kórilip atirǵan 20 jilliq dawirdiń tek eń sońǵi jilina baylanisli. Vaholanki, 2008 jilga shekem bul salistirma tamomila basqasha, keri tarepke rawajlanip baratirǵan edi, yaǵniy awil xaliqiniń úlesi har dayim kóbeyib, urbanizatsiya processinıń demografik ko’rsetkishi, kerisinshe, páseyib barǵan. Binobarin, awil xalqiniń ósiwi analiz qilǵanda statistika usıliniń bunday nazik tareplerin umitpawmiz kerek.

Keltirilgen keste maǵliwatlarina qarapǵanda, awil xalqiniń ósiw suwreti Buxara, Kogon hám Vobkent rayonlarinda eńjoqari bolǵan, Qorako’l rayoninda bul kórsetkish pás, Olot rayoninda eseawil xalqi 1989 jil darejesinde qalǵan. Bunday halat tiykarinanusi rayonda jámi xaliqi 20,8 mińadamǵa teń bolǵan 8 awil xaliq punktinqalashaquramina o’tkiziwmenen belgilenedi.

Hár bir awil rayonina ortasha 86,4 mińxaliqtuwri kelgen halda, bul ko’rsetkish G`ijduvon, Shofirkon, Jondor hám Buxoro rayonlarindajoqari, yaǵniyolardiń hár birinde 100 mińadamnanartiq xaliq jaylasqan. G`ijduvon rayoni ese respublikamizda bul barada Shahrisabz, Urgut, Yakkabog` siyaqliawil rayonlari qatarinda aldinǵi orinlarda turadi.. Solmenen birge Kogon, Olot hám Qorako’l rayonlarinińxaliqi ortasha ko’rsetkishlerden júdá pas; Qoravulbozor bul xususda O’zbekiston Respublikasinıńxaliqi eń oz awil rayoniesaplanadi. Demek, walayatawil xalqi geografiyasi Qoravulbozor rayoninń 4,5 mińxaliqi menen G`ijduvon rayoninıń 179,4 mińxaliqi ortasindaǵıpariq (40 marte) menen tavsiflanadi. Bunday aymaqliq tafovut hám poyastıń shóllik qásiyeti kórinis tabadi.

Walayatta awil xalqiniń tiǵizliǵı 1 kv. km.-geortasha 24,1 adamǵa teń. Eńjoqari korsetkish-314,5 adam Vobkent walayatindajaziladi. Bul barada usi rayon Ferg`ana oypatliǵii rayonlarina yaki Qashqadaryawalayatinń Shahrisabz, Kitob rayonlarinauqsap ketedi.Usi waqitta maydani úlkenesaplanǵan Peshku, Qorako’l hám Jondor rayonlarindaxaliq júdá siyrek jaylasqan.

2009 jil mag`liwatlarina ko’re, Buxarawalayatinda 116 awil puqaralar jiyinilari hám 1471 ta awil xalqi punktleri bar. Eń ko’p APJ Buxarahám G`ijduvon rayonlarinda, eńózleri ese Qoravulbozor rayoninda hamde Buxoro qalar hakimiyatinda (9-keste).

Ortasha 1 ta APJga 12,7 ta awillarhám 8,4 mińadamnanxaliqi tuwri keledi. Romitan hám G`ijduvon rayonlariAPJ hár biri 24,5 hám 18,1 tadan awillarin birlestiriledi. Kóp awillii APJ qatar rayonlardabar. Jumladan, Romitan rayonindaǵı Romitan awil puqaralar jiyini walayatta eń kóp-56 ta awil kiredi. Sol rayonnıń Shorchi APJ 29 ta, Bog`iturkon 26 ta, Chelongu 23 tadan awilina iye. Buxararayoninda Shergiron APJ ga 27 ta, Losha va Kumushkentga 26 tadan, Xayrobotchaga 23 ta awillar kiredi. G`ijduvonda eńúlkenAPJ: Firishkent (34 ta), Ulfatbibi (27 ta), Buxtaroy (23 ta); Kogon tumanida Qozon (22 ta), Niyozhoji (21 ta), B.Naqshbandi (19 ta); Peshkoda Chibog`oni (20 ta), Shofirkon rayoninda Denov (21 ta), Durmon (20 ta awil) hámt.b.

Tawlar jer júzinnıńbirinshi madeniyat oshaqlari esaplanadı. Birinshi tsivilizatsiyasi Qubla Amerikanıń And tawlarinda formalanǵan, buljerdeqalashiliq rawajlanǵan, qatar diyxanshiliqónimlerinjetistirilgen. O’zbekiston tawlii aymaqlarindadaayyemgiadamlar jasap kelgen. Buǵan Surxandaryawalayatinıń g`arinan tabilǵan insan qaldiqlari misal bola aladi.

Ekonomiklaliq hám sotsialliq geografiya pani hár qanday mamleket yaki poyas rawajindaolar aymaqtiń túrli landshaftlardan payda bolǵanliǵi jaqsi bahalanadi. Sebebi, usi túrli-rayonliq, bir jerdińekinshi jaydan pariq qiliwinaymaqliq tafovutlarni hám, demek, o’zinetán rayonlarni payda qiladi. Rayonlar (tabiyiy, tabiyiy-xo’jaliq, ekonomikaliqhám b.) ese geografiya paniniń birlemshi túsinigi bo’lip, olarsiz bulpannıń o’zi de bolmaydi.

Mamleket maydaniniń tawhám tegisliklerden, sho’l, voha hámoypatliqlardan ibarat ekenligi-buloniń “baxti”. Sebebi, sonday uliwmageografik waqitekonomikaliq-sotsialliqrawjlaniwinıń negizi bolǵan aymaqli miynetbólistiriliwo rawajlaniwina qolayli sharayat jaratadi.

O’zbekistan aymaǵinıń shama menen 20 procenti taw hám taw aldi aymaqlari iyelep aladi. BuljerdeBatis Tyanshan, Hisor, Pamir-Alay, Turkiston hám basqa tawdizbekleri bar. Respublikamiz aymaǵinadǵı eń biyiktoshkasi Hazreti Sultan shoqqisi (4646 m) esaplanip, ol Surxandaryawalayatinıńarqa-shiǵis bóliminde, Hisor taw dizbeginde jaylasqan.

Admistrativliktarepten tawli aymaqlar Surxandarya, Qashqadarya, Samarqand, Jizzax, Tashkent, Namangan, Ferg`ana, Nawayiwalayatlarinda bar. Biraq olardiń hámmesi tawli poyaslar dep ataw naduris. Buljaǵdayda aymaqtiń“tawliliq” koeffitsienti, yag`niy tawlar iyelegen maydannıńwalayattińuliwma maydaniǵa salistirmalii arqali aniqlawtuwriraq. Eger bul koeffitsient 0,50 den (yariminan) ko’p bolsa, olaymaqti “tawli” dep ataw mumkin. Bul ko’rsetkishdıń 1,00 ge teńligi usi aymaqtińhámmesi tawli ekenliginnen aytiwǵa boladi.

Respublikamizda 30 gejaqin awilrayonlari tawliaymaqlarquramina kiritilgen. Olar, misali, Surxandaryanıń Baysun, Uzun, Sariosiyo, Oltinsoy; Qashqadaryanıń Kitab, SHahrisabz, Yakkabog`, Dehqonobod; Namangan walayatinıń Pop, Chust, Yangiqo’rg`on, Kosonsoy; Ferg`ananıń So’x, Samarqand walayatinıń Urgut, Qo’shrabot; Navoiy walayatinıń Nurota; Toshkent walayatinıń Parkent, Bo’stonliq, Ohangaron siyaqlirayonlari. Biraq awil rayoni “tawli” boliwi mumkin, pútin walayat maydaniń bunday bahalaw ushin ese taw landshaftlarinan payda bolǵanaymaqlaronińtiykarǵı bólimiiyelegen boliwi kerek. Soltarepten qaraǵanda, mamleketimizdiń eń tawlipoyasi Surxandaryawalayati esaplanadi. Olúsh tarepten hár túrli biyikliktegi tawlardan oralǵan bolip, tekqubla-Amiwdaryatarepi ashiq. Walayat maydaninıń 70 prosentten kobiregi tawliaymaqlardanpayda bolǵan (demek, “tawliliq” koeffitsienti 0,70 ge teń).

Tabiyiy geografiyanińtiykarǵınizamliqlarinan biri vertikal, zonalliquliwmageografikqasiyetine iye. Sebebi, biyiklikke kóterilgensari tek temperatura, basim, o’simlik túrleri hám qaplami o’zgerip baradi; bunday sharayatta jer ústi uzilishining o’zlashtirilganlik darajasi, xo’jaligining rivojlanishi va ixtisoslashuvi, iqtisodiy va demografik sig`imi, aholi va aholi punktlarining joylashuvi, ularning katta-kichikligi, qolaversa, bu erda yashovchilarning yurish-turishlari ham farqlanib boradi. Tawlar, adette i, mo’ljalli mergan, egin egiletuǵin tegis aymaqlardi qadirlewshi, sap havo ham tiniq, taza zilol suwni istemol qiliwshi salamat, baquvvat, shiniqqan, tirisqaq, miynetkesh adamlar.

Tawlii aymaqlarda awillar sani az hám siyrek, olardińxaliqtaonsha ko’p bolmaydi. Jergilikli xaliq bag`shiliq, asalshiliq, sharwashiliq, toǵay xo’jaligi menen mashg`ul; ba`zi awillar, sondayaq, g`ar hám bulaqlar, ajayip landshaft túrleri rekreatsiya hám turistik ahmiyetge iye.

Tıykarǵı ádebıyatlar

1. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz mavzusidagi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo’shma majlisidagi nutqi. T.: «O’zbekiston», 2016. 56-b.

2. MirziyoyevSh.M. Qonunustuvorligivainsonmanfaatlarinita’minlash-yurttaraqqiyotivaxalqfarovonligigarovimavzusidagiO’zbekistonRespublikasiKonstitutsiyasiqabulqilinganining 24 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi. T.: «O’zbekiston», 2017. 48 b.

3. MirziyoyevSh.M. Tanqidiy tahlil, qatiy tartib – intizom va shaxsiy javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. T.: «O’zbekiston». 2017. 102 b

4. MirziyoyevSh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. T.: «O’zbekiston». 2017. 488 b.

3.Lappo G.M. Geografiya gorodov M, Mısl`,1997 god.

4. Pertsik e.N. Geografiya gorodov (geourbanistika) M, 1991 god.

5. Saliev A.S. Problema naseleniya i urbanizatsii v respublikax Sredney Azii T, Universitet, 1991 god.Shaharlar geografiyasi. (ma`ruzalar matni). T.:2002 y.

1. Ahmedov E. O`zbekiston shaharlari mustaqillik yillarida.T.:Universitet, 2004 y.

2. Soliev A. Safarov I. «Iqtisodiy va siyosiy geografiya asoslari.T.Universitet, 2003y.

3. http://el.tfi.uz/pdf/iqtg1mat_uzl.pdf

4. http://www.gov.uz/uz/content.scm?contentId=13040