|
Tiykarǵı makroekonomikalıq teńlikler.
Milliy ekonomika rawajlanıwı processlerinde túrli makroekonomikalıq kórsetkishler ortasinda belgili bir proporciyalar yamasa teńlik támiyinleniwi kerek. Proporciya termini áyne teńlikti emes, bálkim, bir pútinge qarata onıń bólekler qatnasın, yamasa sol bólekler ortasındaǵı koefficientti ańlatadı. Buǵan temamız Jalpı milliy ıqtıyardaǵı dáramattıń juwmaqlawshı tutınıw hám milliy toplawǵa bóliniwin mısal etip keltiriw múmkin. Ádetde kóleminde Jalpı milliy ıqtıyardaǵı dáramat Juwmaqlawshı tutınıw kólemi joqarı boladı. Biraq Qitay Xalıq Respublikası mısalında kórdik, milliy fondlardıń úlesi de joqarı bolıwı múmkin eken. Sonday eken, Juwmaqlawshı tutınıw hám milliy fondlardıńJalpı milliy ıqtıyardaǵı dáramattag’i úlesi 3:I proporsiyada da, 2:I proporciyada da bolıwı múmkin. Usınıń menen birge ekonomikada teń salmaqlılıq bolıwı ushın ayırım kórsetkishlerdiń áyne teń bolıwı talap etiledi. Túrli makroekonomikalıq kórsetkishler yamasa kórsetkishler gruppaları ortasında bolatuǵın, yamasa bar bolıwı ekonomikalıq nizamlilıq esaplanǵan óz-ara teńlikke makroekonomikalıq teńlik dep ataladı. Qárejetler hám dáramatlar kórinisinde esaplanǵan JIO’ kórsetkishleriniń óz-ara teńligi tiykarǵı makroekonomikalıq teńlik esaplanadı.
Y=C+ I+G +Xn
Ekinshi bir makroekonomikalıq teńlik investiciyalar hám fondlar ortasındaǵı teńlik esaplanadı. Investiciyalar muǵdarı mámlekettegi fondlar muǵdarına baylanıslı boladı. Bul eki kórsetkish ortasındaǵı teńlikke erisiw makroekonomikalıq turaqlılıqqa erisiwdiń zárúrli shárti bolıp tabıladı. Egerde, milliy ekonomika sırtqı dúnya menen hesh qanday baylanısqa iye emes (Xn = 0) hám mámlekettiń ekonomikaǵa aralasıwı no’lge teń (G = 0) dep shama etilse, JIO’ arqalı kórsetilgen islep shıǵarıw kólemi Jeke ıqtıyardaǵı dáramatqa, teń boladı. Yaǵnıy :
JIO’ = JID = C + S
a’yne waqıtta : JIO’ = C + I
Bul jerde makroekonomikalıq teńlik tómendegi kóriniske iye boladı :
C+I=C+S yamasa I= S
Bul teńlikten kórinip turıptı, olda, úy xojalıqlarınıń toplawǵa bolǵan tilekleri isbilermenliktiń investiciyalaw qa’lewlerine qansha uyqas kelse, ol jaǵdayda dáramatlar kólemi (C+S) hám jalpı qárejetler (I+C) kólemi teńligine yamasa islep shıǵarıwdıń teń salmaqlılıq dárejesine erisiw múmkinshiligi sonsha ko'beyedi. Aytayiq, mámleket ekonomikası ashıq, yaǵnıy eksport-import baylanısları jolǵa qoyılǵan bolsın, sonıń menen birge salıq sap jumıs hám transfert tólemleri kórinisinde mámleket aralasıwı da bar dep alayiq. Bunday jaǵdayda toplaw túsinigi quramalılasıp, tómendegi kóriniske iye boladı :
S=Sp +Sg+Sx
Bul jerde:
Sp - jeke fondlar ;
Sg – mámleket jamg'armalari;
Sx- basqa mámleketler fondları.
Bunda jeke fondlar dáramatlar (JD), transfert tólemleri (TR). Mámleket zayomlari boyınsha procentler jıyındısınan (N) salıqlar (T) hám tutınıw (C) qárejetleri jıyındısın ayırıw nátiyjesine teń boladı.
Sp = (JD + TR + N - T) - C
Mámleket jag'marmalari tómendegi muǵdarǵa teń boladı :
Sg = (T - TR - N) - C
Eger mámleket fondları no’lge teń bolsa, mámleket byudjeti balanslasqanin, jamg’ariwdıń keri muǵdarı bolsa byudjet deficitligin (BD) ańlatadı :
BD=-Sg
Bul jerde: BD - byudjet deficitligi muǵdarı. Basqa mámleketler fondların tabıw ushın sırtqı dúnyanıń biziń importımız esabına alǵan dáramatlarınan olardıń biziń eksportimizg’a sarplanǵan qárejetleri ayiriladi.
Sx=M-X yamasa Sx =-Xn
Eger mámleket eksportqa salıstırǵanda kóbirek import qilsa, ta’biyiy, dáramatlardin’ bir bólegi shet elde qaladı hám keyinirek shet el sherikler odan ma’mleketimizde kóshpes múlk hám finanslıq aktiv satıp alıwda paydalanadı.
Hár qanday jaǵdayda da barlıq túrdegi fondlardıń ulıwma jıyındısı investiciyalarǵa teń boladı :
Sp + Sg + Sx = (Y + TR + N - T ) - C + (T - TR - N -G + (-Xn)
Sonday eken, ekonomikadaǵı investiciya qárejetleri tek ǵana ishki fondlar esabına emes, bálkim sırtqı dúnya fondları esabına da a’melge asırılıwı múmkin. Mámlekette investorlarga kepillik berilgen joqarı payda alıwı ushın shárt-shárayatlar jaratılıwı shet el investorlar aǵımınıń ósiwine alıp keliwshi zárúrli shártlerden biri bolıp tabıladı.
Keynsshiler pikirine kóre, S=I teńlikke bazar mexanizmleri jardeminde birden erisiledi. Sebebi investorlar hám jamg'ariwshilardin’ jobaları óz-ara uyqas kelebermeydi. Sol sebepli mámleket tuwrı ekonomikalıq siyasat ju’rgiziwi hám makroekonomikalıq turaqlılıqtı támiyinlewi shárt.
Do'stlaringiz bilan baham: |
