|
Son’g’I paleolit da’wiri
Bul erning barlıq ıqlım zonalarında insandı jaylastırıw hám ırqlar hám ırqiy gruppalardı qáliplestiriw waqıtı, qáwim jámááti. Íqlım jáne de namlanadi, tog ' payda bolıwı kúshayadi. Kesh paleolit dáwirinde sezilerli ıqlım ózgeriwi júz berdi. Íqlım iliqroq, qurǵaqlaylasdı.
Kesh paleolit eń keń tarqalǵan quralları - qawıs, kazıyıcılarla, nusqaları hám dart máslahátlar, tesikleri, gúrek. Bul dáwir dawamında rötuşni qısıw usılı jaqsılandi - pıshaq tasdıń jińishke plitaların ajıratıw arqalı ámelge asırıldı. Keyin suyek, shaq, aǵash tutqıshlardan paydalanıp, hár qıylı kesiw ásbapları islep shıǵarıldı. Tog ' mumi, qaraǵay qatroni elim retinde isletilingen. Ásbaplardı óndiriste bul usıl qısılıw dep ataladı. Haywanlardıń suyeklerinen áyyemgi adamlar ań hám balıq tutıw ushın iyneler, tishli máslahátlar topladilar. Suyek iyneleri tabılǵan maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, sol waqıtta adam tıgıwdı úyrendi. Iyneler ádetde ótkir suyeklerden etilgen. Haywanlardıń tendonlari sabaqlar ornına isletilingen.
Kesh paleolit dáwirinde haywanlardı tutıw ushın qural jaqsılandi. Dart (qısqa nayza ), harpun (tishli uchi menen atıw quralı ) isletilingen. Keń tarqalǵan balas (ush tas toptıń kompleksi) isletilingen. Haywanlardı atıw waqtında, balas haywandıń moynın yamasa ayaqların qorshap aldı jáne onı erga tasladı.
Bul dáwirde kórkem óner payda boladı. Bul tas hám úńgir súwretleri (petrogliflar) tárepinen tastıyıqlanǵan. Usınıń menen birge, baslanıwiy diniy ideyalar, áyyemgi adamlardıń ıqtıqatları rawajlana basladı. Áyyemgi adamlar pútinlerge iyiliw etdiler, olardıń suwretleri tas hám aǵashdan jasalǵan edi.
" Sanalı adam" yamasa " CrO - magnon" dıń qáliplesiwi dáwirinde aǵayınlardıń turaqlı jámááti-matriarxiyaga tiykarlanǵan qáwim jámááti payda boladı. Bul awqam, keri jaǵdayda, áke-jámiyet dep ataladı. Áyyemgi adamlarda ana -er hám ana jinsining sıyınıwı haqqındaǵı dáliller hayallardıń nomerleri hám suwretleri esaplanadı.
Ulıwma jámiettiiń barlıq aǵzaları teń huqıqlarǵa iye bolıp, ulıwma jıynalısta aqsaqallar saylandı. Aqsaqallar bahsli máselelerdi sheshiwdi, ań qılıw ushın jaylardı tarqatıwdı. Ulıwma birlespelerdiń basında saylanǵan basshılar bar edi. Jinsdagi turmıs hám iskerlik máseleleri ulıwma jıynalısta sheshildi. Jınıs qáwim komandasınıń aǵzası máplerin qorǵaw etdi. Hámme ushın keń tarqalǵan er, turaq-jay, ásbap -úskeneler edi.
Sonday etip, áyyemgi insannıń qáliplesiwi jáne onıń pikirlew dáwiri paleolit, yaǵnıy uzaq múddetli evolyutsion rawajlanıw nátiyjesinde, bul dáwirde " qábiletli adam " dan" sanalı adam" ga aylandı.
Kesh dáwirde eń áyyemgi adamlar Kazaxstan aymaǵın keń iyelewgen. Oraylıq Kazaxstanda Tompaqbugu otoparkida ótkir ótkir qırǵıshlar, geyde tas pıshaqlar tabılǵan. Oraylıq Kazaxstandıń kesh paleolitining eń ataqlı esteliklerinen biri Batpak áyyemgi turar -jayı bolıp tabıladı. Onıń materiallıq qatlamı 6 m tereńlikte jaylasqan bolıp, otoparkning eń jas jası 30 -25 mıń jıllar bolıp tabıladı. E. bul erda 300 tas ásbapları tabılǵan.
Arqa Kazaxstanda awıl Kanayda kesh paleolit dáwirindegi adamlardıń toqtap qalıw jayları ızları da tabılǵan. Qubla Kazaxstanda Ashchisay otoparkida bizon, arxar, jabayı otning suyekleri, sonıń menen birge, qırǵıshlar hám pıshaq formasındaǵı plitalar tabılǵan.
Kesh paleolit dáwirinde insan hám jámiettiiń qáliplesiwi tugadi. Sóylew bar edi, kórkem óner payda boldı, dinge sıyınıw rawajlandi. Kórkem ónerdiń payda bolıwı insannıń intellektual rawajlanıwınan dárek beredi. Diniy ıqtıqatlar iskerlik túrine baylanıslı edi. Jámáátlik jumıstı orınlawda adamlardıń baylanıske bolǵan mútajligi sóylewdiń rawajlanıwına alıp keldi. Pikirlew hám sóylew ortasında bawırlas baylanıslar ámeldegi - bul sananı rawajlandırıwǵa alıp keldi.
Insan evolyutsiyası
Insan uzaq múddetli evolyutsion rawajlanıw nátiyjesinde qáliplesken. Insannıń kelip shıǵıwı, onıń qáliplesiwi eń ápiwayınan quramalıǵa shekem bolǵan rawajlanıw processleri bolıp, haywanlar hám ósimlikler degi evolyutsion processlerge uqsas edi.
Insannıń evolyutsion rawajlanıwınıń ayriqsha ózgesheligi tekǵana qoldıń rawajlanıwına, bálki áyyemgi adamdıń miyasiga da tásir etetuǵın qurallardı islep shıǵarıw qábileti bolıp tabıladı. Ásbap -úskeneler qılıw qábileti áyyemgi adamdı haywan dúnyasınan ajıratıp qoydı. Bul áyyemgi adamlar hám meshinler hám haywanlar ortasındaǵı tiykarǵı parq edi.
Eń áyyemgi adam avstralopitek edi, onıń skeletlari qaldıqları Qubla hám Arqa Afrikada, Avstraliyada tabılǵan. Eń áyyemgi adamdıń qaldıqları Keniyada (Afrikada ), Olduwai darasida tabılǵan ; ilimpazlar onı sheberona adam dep atawǵan, ol 1 million 750 mıń jıl aldın jasaǵan.
Eń áyyemgi adamlardan biri pitekantrop edi. Pitekantropning skeletlari birinshi bolıp 1891 jılda O. Java (Qublası -Arqa Aziya ) de tabılǵan. 1 million jıl aldın jasaǵan. Insan rawajlanıwınıń keyingi baylanısı sinanthrop edi. Onıń birinshi qaldıqları Kitayda tabılǵan, sol sebepli ol " Kitay xalqi" dep atalǵan (lot. " Sina" - Kitay hám grek. " antropos" - insan ). Sinanthropes 200-500 mıń jıl aldın jasaǵan. Pitekanthropus hám Sinanthropus ilimde tuwrı juretuǵın adamlardıń atınıń aldı.
Mustier dáwirinde jasaǵan áyyemgi adam, ilimpazlar neandertal dep ataydılar. Bul áyyemgi adamdıń qaldıqları birinshi ret neandertal (Germaniya ) aymaǵında tabılǵan, olar 100-35 mıń jıl aldın jasaǵan. Neandertal balanıń skeleti 1938 jılda tesik-tash g'orida akademikalıq A. P. Okladnikov tárepinen tabılǵan. Akademikalıq Gerasimov oǵan áyyemgi balanıń kórinisin qayta qayta tiklewge múmkinshilik berdi.
35-40 mıń jıl aldın, áyyemgi adamlardıń júzlegen áwladlarınıń mıń jıllıq rawajlanıw processinde, joqarı paleolit dáwirinde " sanalı adam" dıń " sanalı adam" (homo sapiens), yaǵnıy zamanagóy túrdegi insan. Baslanıwiy adamlardıń ájdadlarınıń haywanların insanǵa aylandırıw ushın tiykarǵı shárt-bul jumıs edi. " Sanalı adam" biziń waqıtımızdaǵı adamlar sıyaqlı birdey kóriniske iye boldı. Ol tuwrı yurib, sóylew sóyledi. Onıń mıyı " maman adam" dıń miyasidan eki ese kóp edi. Ol qashannan berli rawajlanǵan pikirge iye edi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
