Tema; Avstrolopeteklerge tiyisli arxeologiyaliq estelik ham tabilmalar Reje: Kirisiw

Orta Aziyada paleolit esteliklerdi uyreniw tariyxi

Orta Aziya paleolitini úyreniw 30 -jıllar aqırında A. P. Okladnikov tárepinen Surxondaryo oblastining Boysun tog'idagi Tesiktosh g'orining qazib úyrenilishidan baslandı. Xozirga shekem Orta Aziya paleolitini úyreniwge arnalǵan júzden aslam, maqala, kitaplar hám basqa túrdegi baspalar bar bolıp tabıladı. Orta Aziya paleolitini úyreniw jumıslarigoshg nátiyjeleri L. P. Okladnikov, X. L. Movius, N. A. Beregovaya, v. A. Ranov, M. Kosimov, P. X. Sulaymonov, N. Toshkenboyev, G.g'. Korobkova sıyaqlılardıń dóretpelerinde óz ańlatpasın tapqan.

Orta Aziya paleolitini úyreniw Tesiktosh (1938-1939 yy.), Kayroqdum mákan-jayı (1954—1961 yy.), Xo'jagur (1954—1955 y.), Koraburi (1957—1964 yy.), Xo'jakent (1958—1959 yy.), Jarquton (1961 —1963 yy.), Zirabuloq; (1971—1972 yy.), Qotırbuloq, (1971 — 1972 yy.), Obiraxmat (1962—1970 yy.), Samarqand (1958—1972 yy.) sıyaqlı eń áhmiyetli esteliklerdiń izertlew. etiliwi menen baylanıslı.
Bulardan tısqarı keyinggi jıllarda alıp barılǵan izertlewler sebepli bir qansha estelikler tapılıp úyrenildiki, olar Orta Aziya paleolit dáwiri tariyxın mazmunan málim dárejede boyitdi. Buǵan mısal etip Turkmenistan, Tadjikistan, Qirgiziston respublikalarınan, keyininen Tesiktosh g'arg'ona, Oxangaron oypatlıqlarınan, keyinggi jıllarda bolsa Qaraqalpaqstandıń Ústúrt úlkesinen tabılǵan materiallardı kórsetip ótiw múmkin. Házirgi kunge shekem etilgen izertlewler nátiyjeleri Orta Aziya paleolitini davrlashtirish múmkinshiligin bergen Kópshilik arxeologlarning hám biziń pikirimiz Orta Aziya paleolitini dáslepki paleolit, Orta paleolit hám sońǵı paleolit dáwirlerine bolıp kórsetiw múmkin40.
Xozirgacha Orta Aziya hám Kazaxstanda dáslepki paleolit dáwirine tiyisli 20 dan ko'pgroq tabilǵan zat estelik jayları fanda málim. Bul tabilǵan zatlar Orta Aziyaniig túrli rayonlarınan tabılǵan bolıp tabıladı. Dáslepki paleolit estelikleri Turkpenistopdagi Jeńgedja, Tadjikistan daǵı Qızılqal'a, Kuxipiyoz, Kayroqqum, KaykitAń, Kazaxstan daǵı Xo'jagur, Olorcha, Qayragoch, Uchko'rgon, Polchan hám Qubla Kazaxstandıń Qaratov átirapındag esapqa alınǵan esteliklerdi kirgiziw múmkin.
Bul tabilǵan zatlardıń jasını anıqlawda, áwele tas quraldı tayarlawda qollanılǵan texnikalıq usıl xarakter», arxeologik qatlamdıń saqlanıw dárejesi, qurallar ishki tashki hám ulıwma morfologiyalıq qásiyetleri esapqa alınǵan edir xammasi bolıp bul punktlerden 20 nusqa tas qurallar tabılǵan bolıp, olardan 7 tasi ilimiy izertlewrlarda daǵaza etilgen. Bul tabilǵan zatlardıń axamiyati úlken. Zotan, olar Orta Aziya territoriyasi mustye, Orta paleolit dáwirine shekem xam adamlar jasaǵan mákan ekenligin tastıyıqlaytuǵın dálil bolıp tabıladı.
Bul tapilm qurallar, ádetde, qayroqdan jasalǵan qol cho'qmorlar»den ibarat bolıp, universal tárzde qollanılǵan. Bunday qurallardıń ayırımları qayroqtoshning sinigidan tayarlanıp, 2—4 iri qopal kertish usılı menen ótkirlengen hám túlkinsimon tir payda etilgen. Bul baslanıwiy adamlardıń dáslepki quralları bolǵan. Bunday qurallardı shaqmaq tastan xam jasaǵanlar. Cho'kmorlar qolda tutıw ushın talay maslastırılǵan bolıp ádetde qulol sindirib alınǵan úshmúyeshlik tas sınıqlarınan xam jasalǵan hám kerekli zatlardı juwırıwǵa kesiwge mólsherlengen.
Orta Ooiyoda tabılǵan bunday qurallardı Evropanıń ashell hám ashell dáwirlerine tuwrı keledi, desek qáte bolmaydı. Dáslepki paleolit dáwirine tiyisli tabilǵan zatlar haqqında qısqasha toqtalıp ótemiz.
Jeńgedja tabilǵan zatı. Bul jay Krasnovodsk yarım atawı daǵı Krasnovodsk Ashxabod temir jolınıń 41-kilometrindegi Jeńgedja hám Koratangir stansiyaları Ortasında bolıp, bul mannan A. P. Okladnikov mikok turt dagi eki qol cho'qmori hám bir neshe shaqmaqtosh sınıqları, yaǵnıy qopal parakalarni tapqan edi. Tabilǵan zatlar óz dáwirdiń geologik qatlamında saqlanmagan bolsada, olar morfologiyalıq hám tasdı qayta islew usılı jixatidan baslanıwiy mustye dáwirige shekem bolǵan kisiler quralları ekenligi tastıyıqlangan41.
Qızılkal'a tabilǵan zatı — sol at menen atalatuǵın awıl menen baylanıslı bolıp, vaxsh dáryasınıń ung qirg'og'idagi Qurg'ontepa shaxridan 12 km aralıqta jaylasqan. A. P. Okladnikov bul mannan qopal qul chuqmori hám tas metiyaga aynalǵan yogochdan jasalǵan qol chuqmori xam tapqan edi. Tabilǵan zatlar vaxsh dáryası payda etken Iv terassaning geologik qatlamı quramına tiyisli ekenligi anıqlanǵan.

Onorcha tabilǵan zatı. Oraylıq Tyanshan taw dizbesi miitaqasidan oqib túsetuǵın Narın dáryası qirg'og'idan tabılǵan bolıp, geologik jixatdan óz jayınnan qo'zg'almagan túrde jatqanlıǵı tastıyıqlanǵan. A. P. Okladnikov bul orından qayroq tastan islengen chopper, yaǵnıy bir neshe kertish usılı menen qayta islew sebepli enliroq tir payda etilgen quraldı tabadı. Bunday cho'qmorlar, ádetde, baslanıwiy qol baltaların yadǵa saladı. Bul túrdegi qurallar dáslepki paleolit dáwirinde Xindistonda hám Orta Aziyada keń tarqalǵan.
Polman tabilǵan zatı. Bul estelik Qirgizistonning Polman awılıgiga jaqın bolǵan Iyefayramsoy dáryasınıń qirg'ogidan úlkeshunos arxeolog P. T. Konoplya tárepinen tabılǵan. Bul qural xam, joqarıda eslatilganidek, qayroq tastan jasalǵan qol cho'qmoridan ibarat esaplanadi.