Tema; Avstrolopeteklerge tiyisli arxeologiyaliq estelik ham tabilmalar Reje: Kirisiw

Zarafshon voxasida házirgi waqıtta mustye dáwirine tiyisli bir neshe mákanlar tapılıp úyrenilgen. Ulıwma regionda paleolit dáwiri jaqsı úyrenilgen.
Bul teritoriyada Samarqand Mámleket universiteti arxeologiya Ózbekstan g'anlar akademiyası Arxeologiya institutı xızmetkerleri keń kólemde izertlew jumısların atqardı pán ushın qımbatlı maǵlıwmatlardı qolǵa kirgizdi Omonqo'ton, Takalisoy, Gurdara úńgirleriniń ashılıwı Qotırbuloq, Zirabuloq mákanlarınıń úyrensh usılar gápsndan bolıp tabıladı. Bul esteliklerdiń ayırım haqqında qısqasha toqtalıp ótemiz.
Omonqo'ton mákanı. Bul — úńgir túrindegi neandertal adamlarnning mákanı bolıp, Urgut rayonınıń Omqo'ton awılı qasında jaylasqan. Estelik 1947 D. N. Lev basshılıǵında SamDU ekspedidsiyasi tárepinen kashf etildi. Mákan 1947—1957 jıllarda úyrenildi. Arxeologiya qazıw jumıslarında tariyx fa dıń studentleri aktiv qatnas.
Omonqo'ton g'oridan xammasi bolıp 37 tas qural tabılǵan. Usılardan 2 tayen jaqsı islengen qol sixchalari 2 tasi qırǵıshsimon qurallar mustye dáwiri knigami dıń talǵam menen tasdı qayta islew usılın kórsetedi. Qurallardıń ayırımları jonǵısimon bolıp, xam tas paraqalaridan yamasa otsheplardan jasalǵan. (ósindi texnikası paraqalarning áster qamda úst tastan orınlanǵan. Nátiyjede qural tıyıqları arrasimon, tolqınsimon bolıp shıqqan. Kolleksiyada jonǵısimon paraqalardan islengen qurallar xam ámeldegi bolıp, olardıń eki tárepine qayta islengen qurallar nayza tig'i retinde hám pıshaq retinde xam qollanılǵan. Sonındek, tas qurallar, teshgichlar hám keskich qural xam tabılǵan.
Arxeolog N. Toshkenboyev Omonqo'ton materialı menen bólekan tanıwǵan tap, bul estelikti Orta paleolit tipining sońǵı dáwirine tiyisli degen pikirdi bildirdi. Omonqo'ton g'orini kóp jıllar izertlew etken ataqlı arxeolog D. N. Lev omonqo'tonlik baslanıwiy adamlardıń qural soǵıw texnikalıq usıl mádeniyatı óziniń barlıq haqqındayatlarpga kóre, dáslepki hám rawajlanǵan mustye dáwirine tiyisli, dep esaplaydı. Estelik Tesiktosh, hám Qotırbuloq mákanlarına talay jaqın bolıp tabıladı.
Omonqo'ton g'orining ilimiy axamiyati bul jumıslardan tabılǵan xayvonot dúnyası qaldıqlarına xam baylanıslı. Xozirgacha Orta Aziya teritoriyasidan tabılǵan hám jaqsı úyrenilgen qandayda bir mákan hám qarargoxlardan bunda jaqsıboy material tabılǵanınsha joq. Joqarıda belgilengen sıyaqlı, tóplanǵan materiyallar Ózbekstannıń qubla bólegindegi, atap aytqanda Zarafshon voxasining pastrog'idagi ıqlım hám tabbiy sharayatı haqqında pán ushın zárúr materiallar bar.
Takalisoy g'orining mustye dáwiri qarargoxi bolıp, 1952 jılda D. N. Lev tárepinen izertlew etilgeni edi. Rezidenciya Omonqo'ton g'origa jaqın jaylasqan. Bul mannan bir neshe shaqmaqtosh spiniklari, qayta islew ushın tas sheki onimleri, ot ızları, xayvon suyeklarinnng maydalarınan tabılǵan. G'orda neandertal adamları vaktincha jasaǵan bolıwları kerek. Tabilǵan zatlar quramında úshmúyeshliksimon uzın paraxa ámeldegi bolıp, onıń qaptal tárepleri kertish usılında ótkirlengen pıshaqsimon qural bolıp tabıladı.
Bul mannan tabılǵan tas paraqalar hám otsheplar gárdishsimon hám prizmaǵa uqsas nukleuslardan ajıratıp alınǵan. D. N. Lev bul texnikalıq usılǵa tiykarlanǵan tawıp, qarargox mustye dáwirdiń sońǵı basqıshlarına tiyisli bolıp tabıladı, degen juwmaqqa keledi Sonday eken, Omonqo'ton jáne onıń átirapında neandertal adamları mustye dáwirinnng baslarınan onıń aqırǵı basqıshlarına shekem úzliksiz jasaǵanlar.

Takalisoy g'oridan tabılǵan tas materiyaliq materiallarınıń qayta islew texnikalıq usılları Qotırbuloq mákanına uqsas bolıp, bul xam Tesiktosh mádeniyatı sheńberine kiretuǵın esteliklerden xisoblanad Tabilǵan zatlar Zarafshon tof dizbesiniń arxeologiyası jixatidan perspektivalı ekenligin kórsetedi.
Keyingi jıllarda Ózbekstan g'anlar akademiyası Arxeologiya institutı ilimpazları Zarafshon dáryası Orta xavzasidagi paleolit estelikleri úyrenilgen qidi tait hám úyreniwde áhmiyetli jetiskenliklerge eristiler olardan Qotırbuloq hám Zirabuloq mákanları úlken hám zárúrli áhmiyetke iye esaplanadı.
Qotırbuloq mákanı aytaqır daǵı qarargoxlardan biri bolıp tabıladı. Mustye dáwirinde kisiler tek ǵana úńgirler- turar jay retinde paydalanmastán, bálki bulaq sapalarında, dárya arqalında da ápiwayı turaq-jay qurib jasaǵanlar. Dáslepki yarım jertóle hám qosımon turaq-jay qaldıqları bizgeshe saqlanıp kelmegen bul manznlgo'xlarning úyreniw tiykarında kisiniń sun'ny túrde turar jay qura biliw hám sahra shólda jasawǵa ótkenligi haqqında xamda adamlardıń az-azdan ań hám terimshilik ushın qolay territoriyalarga tarqala barıwı haqqında ilimiy juwmaqlar yasahsh múmkin.
Qotırbuloq Samarqand shaxridan 100 km batısda, Zirabuloq taw dizbesiniń sol at menen júritiletuǵın bulaq boyında jaylasqan. Bul qarargox birinshi bar arxeologya instituttıń Yu.g'. Buryakov basshılıǵıdaǵı Orta Zarafshon ekspedidsiyasi tárepinen 1971 jıl dizimge alınǵan bolıp, keyinirek arxeolog I Toshkenboyev tárepinen izertlew etildi hám nátiyjede kóplegen tas tabilǵan zat buyımları hám xayvonot dúnyası qálipleri toplandi.
Anıqlannshnicha, mákan bes materiallıq úńgir awızından ibarat. Tabilǵan zatlar túrleri hám texnologiyası waqıttan bir dáwir, yaǵnıy mustye dáwirine tiyisli tipi anıqlandi.g'il, at, buǵa, qulon hám buxara húrmetleriniń qaldıqları tapildi. Mákan átirapı ańshılıq hám basqa túrli azıqlarǵa, terimshilik qılıw -qolay region bolǵan.
Qazilma jumısları dawamında tabılǵan tas qurallardan tısqarı oshaq hám ot qaldıqları, chugiI taplanǵan xayvon suyek qaldıqları bar. Mákan| lchlari qural islep shıǵarıw ushın sheki onimdi Zarafshon dáryası qirrg'oqlaridan xamda mákanǵa jaqın bolǵan chmaqmoqtosh konidan alǵanlar. Litologiya materialı 10 lig nusqadan kóbirekti quraydı. Barlıq tabilǵan zatlar tiykarınan bulaq átirapından jıynalǵan. Sonday eken, bulmandı bulaq mustye dáwirinde ámeldegi bolǵan hám ayıwlarǵa shekem adamzat zıyarat ornıyi bolıp kelgen. Qızig'i sonda, kóplegen tas qurallar hám tasdı lira islewde payda bolǵan shıǵındılar tiykarınan oshaq, ot qaldıqları átirapında ushraydı. Sonday eken, baslanıwiy adamlardıń qural soǵıw ustaxonalari otga jaqın orınlarda bolǵan.
Ekenin aytıw kerek, baslanıwiy kisiler ayırım shaqmaqtosh bóleklerin órtda qızdırıp, suw sebiw usılı menen taplatib, zárúr nukleuslar tayarlawganlar. Ǵarrı us-talar óz tájiriybelerin jaslarǵa uyretganlar. Sonı belgilengenler etip, neandertal adamlar ot hám oshaqlar átirapında jasawǵan. Olar ań oljaların órtda pishirganlar, isinishgan, haywan terilaridan kiyim-bas tıgıwǵan, qural soǵıwǵan. Órttan ań qılıw hám vaxshiy xayvonlardan saqlanıwda xam paydalanǵanler.

Qotırbuloq neandertal adamları túrli ań qurallarına iye bolǵan. Tayaqlardıń úshlerin órtda toblab tir shıǵarganlar hám bunday ásbaplar nayza sapası de xam qollanılǵan. Bul mannan palaxmon tasları tabılǵan. Sonday eken, mustye dáwirinde kisiler mexanik jol menen tas irrg'itadigan ápiwayı qurallardı kashf etken eken.
Keyingi jıllarda tas tabilǵan zatlardı trayesalogik metod tiykarında olardıń tirichilikda qollanıw funk qıyaların anıqlaw usılları sovet arxeologiya páninde áhmiyetli voqyea boldı. Bul metod sebepli arxeologiya páni úlken jetiskenliklerge eristi
. Bunday laboratoriyalar Moskva hám hám Leningraddagi SSSR g'anlar akademiyası Arxeologiya institutları qasında bar bolıp tabıladı. Bul metod bi lan qural saymanlarninng funksiyaların belgilew hám laboratoriyalar shólkemlestiriwdiń baslamashıları sovet arxeologi S. A. Semenov (Leningrad) bolǵan edi Áyne waqıtta onıń isin dawamlawshıları hám shákirtleri bul tarawda tabıslı jumıs aparıp atırlar.
Qotırbuloq mákanında tabılǵan qural -saymanlar óziniń islep shıǵıw texnikası hám qural túrlerine tiykarınan Obiraxmat hám Tesiktosh mádeniyatına uqsas bolıp tabıladı. Makshning barlıq qatlamlarınan tabılǵan buyımlar bir dáwir, yaǵnıy mustye mádeniyatına tiyisli bolıp, bulman de levallua texnika uyelubini kurish múmkin. Qurallar tiykarınan paraqalar hám otsheplar jayinde jasalǵan Qotırbuloq industriyasınıń basqa mákanlarınan ayrıqsha qásiyetleri bar. Bul tiykarınan, qurallardı kertish usılında ótkirlewdiń bir tegis emesliginde bolıp tabıladı qurallardıń derlik kóbisi qopallaw otshepla formasında jasalǵan. Bul qurallar quramınan universal qurallar úlken orın alǵan.
Tabilǵan zatlar quramında gárdishsimon hám yarım prizma formasındaǵı nukleuslar, qyrrichlar, paraqalar xamda sheplar jayinde islengen túrli keskich hám jonǵı simon qurallar, nayza tıyıqları, sixchalar ushraydı. Hukleuslardan tas paraqalarni uchirib alıw usılı levullua texnikasın yadǵa saladı. Ulıwma, bul jerde qural shlab shıǵarıwda Qotırbuloqdagidek levalluamus texnikası mádeniyatı kórinetuǵın boladı.
Mákannan tabılǵan tas materiyaliq tabilǵan zatlar Qotır bulaq mádeniyatına júdá uqsas bolıp, mustyening eń rawajlanǵan etaplariga tiyisli bolıp tabıladı. Qızig'i sonda, tabılǵan industriya quramında joqarı paleolit dáwirine tiyisli qurallardıń úlgileri bar. Bul tas qırǵıshlardan ibarat esaplanadi. Sonday eken, Zirabuloq mákanı Qotırbuloqdan keyin dáwirde shólkemlesken ( bolıp, bul jerde tas qurallardı islep shıǵarıw texnikası siningek turaqlı rawajlanıwlasıp barıwın, xullz mustye dáwirine salıstırǵanda joqarılaw mádeniyat dárejesine ótiw evolyutsiyasın ayqın baqlaw múmkin.
Gurdara qarargoxi mustye dáwirine tiyisli pop túrindegi estelik esaplanıp, Arxeologiya institutın A. Asqarov basshılıǵıdaǵı otryadi tárepinen 1966 jılda birinshi ret gúzetilgen edi. Bul mákan keyinirek N. Toshkenboyev tárepinen izertlew etilgen.g'op 31 rafshon tar dizbesiniń arqa qaptal qushaǵında, Samarqand shaxridan 75 km qublası -shıǵısda jaylasqan. Estelik Urgut rayonınan tabılǵan mustye dáwiri adamları mákan-jaylarınan biri bolıp tabıladı.
Bul mannan gárdish formasındaǵı nukleusdan uchirib alınǵan tas yenniqlal hám qirrich tabılǵan. Olar Qotırbuloq mákanıń joqarı qatlamınan shıqqan tas buyımlarǵa uqsas bolıp tabıladı. Bul jerde qazıw hám izertlew jumısların dawam ettiriw názerde tutıladı.
Qullası, Zarafshon voxasidagi áyne kunge shekem úyrenilgen mustye dáwiri yodgorklari óziniń islep shıǵarıw texnika usılı tárepinen Obiraxmat mada yatiga jaqın uqsas bolıp tabıladı. Bul process joqarıda aytılǵanı sıyaqlı, áwele tasdı paraqalashda levallua qásiyetleri bar ekenliginde kórinetuǵın bolǵan.