Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo’yicha Direktor o`rinbosari

Bilib oling:
Ilmiy uslub tabiat va ijtimoiy hayotdagi varcha narsa hamda hodisalar to'g'risida aniq, asoslangan, izchil ma'lumot berishda qo'llanadi. Unda narsa-hodisa mohiyatini ta'riflash, tahlil qilish, savabini aniqdab dalillar bilan isbotlash va asosli natijalarni vayon etish muhim xisoblanadi. Maxsus atamalar bu uslubning leksikasini tashkil qiladi, unda adabiy me'yorga qat'iy rioya etilgani holda majxul nisvatdagi fe'llar va murakkab qurilishli gaplar keng ishlatiladi. Ilmiy uslub bilimning turli soxalariga qarab, shuningdek, kimga mo’ljallanganligiga nisvatan o'zaro farqlanadi. Masalan, fan soxalari muayyan shartli belgilar, formulalar, vayon qilish materiali bilan ajralib turadi. Ilmiy uslubdagi kitoblar ilm-fanga oid ma’lumotlar berish bilan mutaxassislargagina mo’ljallanishi yoki bunday ilmiy ma’lumotlar keng ommaga qaratilgan bo'lishi mumkin. Keng jamoatchilikka tushunarli bo'lgan, tasvir vayonida emotsionallik, obrazlilik mavjud bo'lgan uslub ilmiy-ommabop uslub sanaladi. Ko'pchilikka mo’ljallangan ma'ruzalar, risola va darsliklar shu uslubning ko’rinishlaridir. Ilmiy-ommabop uslubda maxsus atamalar kam ishlatiladi (ishlatilganda esa izohi beriladi), fikrlar qiziqarli tilda-tushuntiriladi, vayonda obrazlilikni ta'minlovchi vadiiy tasvir usullaridan foydalaniladi.
3-mashq.

Biror gazetadan madaniyat yoki sport mavzusidagi xavarni o'qib, tili va uslubiy xususiyatlariga ko'ra boshqa nutq, uslublaridan farqqanishini tushuntiring.

Bilib oling:

Publilsistik uslub siyosiy-ijtimoiy doiradagi munosavatlar uchun xizmat qiladi. Bu uslubning yozma turiga publitsistik maqolaiar, feleton, murojaatnoma, xatlar, chaqiriqlar kirsa, og’zaki turiga notiqlik kiradi. Bu uslub, avvalo, tashviqot va targ’ibot uslubi bo'lganligi uchun ham unda siyosiy faollik, xozirjavablik, o’tkir va ta'sirchan notiqlik, mantiqiy muloxaza va dalillar bilan tushuntirish va isbotlash kabi belgilar ustunlik qo’shadi.

Shunga ko'ra publitsistik uslubda yozma nutqqa xos xususiyatlar (ijtimoiy-iqtisodiy va boshqa soxalarga oid leksikaning, intonatsion sintaktik vositalarning ishlatilishi) ham, vadiiy uslubga xos belgilar (obrazli ifodalar, bo’yoqdor so'zlarni qo'llash) ham o'zaro uyg'unlashadi. Bu uslubda xayotiy voqea va dalillar oddiygina qayd qilinmay, jo'shqin va haroratli misralarda ifodalanadi, ulardan umumiy xulosalar chiqariladi hamda muximi, xalqqa murojaat, undash, qiziqtirish orqali o'quvchiga ta'sir ko'rsatiladi.

Insoniyatning eng zaif tomoni ham shunda, menimcha. Zero, u amal qilayotgan ko'plab zararli odatlarning oxir-oqivatini bilsa-da, uni takrorlashdan o'zini tiyolmaydi.

Bugun yoshlar orasida ommalashib borayotgan chekish odati ham ayni yuqoridagi fikrimizga dalil. E'tibor bergan bo'lsangiz, yoshlarimiz ruju qo'yayotgan sigareta tutunlari yomg'ir yog'ishi oldidan kora bulutning ko'mko'k, beg'ubor osmonni qoplagani singari tobora farzandlarimizning katta qatlamini o'z iskanjasiga olmoqda.

Yurtimizda sog'lom avlod tarbiyasiga har qachongidan ko'ra ko'proq e'tibor berilayotgan bir paytda kelajagimiz vorislari bo'lgan o'g'il-qizlarimizning bu qadar o'zlarini zaharlashlariga nima savab bo'lmoqda?

Aytish joizki, farzandlarimizning har qanday illatga ruju qo'yishlarida avallo ota-ona, mahalla-ko'y, bir so'z bilan aytganda, o'zimizning bilib-bilmay qilgan xatti-harakatimiz bosh omil bo'lib xizmat qiladi. Shu o'rinda bir misol keltirib o'tsam...’

(“Ma 'rifat” gazetasidan)

Bilib oling:

Vadiiy uslubda muallif asarning estetik ta'sirini kuchaytirish maqsadida tilning leksik va grammatik vositalardan ustalik bilan va ijodiy foydalanishi, turli ifodaviy vositalarni qo'llashi yoki o'zi yangilarini yaratishi mumkin bo'ladi. Shuning uchun ham bu uslubda yozuvchilar mavjud so'zlarni obrazli ishlatishdan tashqari o'ziga xos so'z va iboralar ham ijod etadilar. Vadiiy nutqda til obraz, harakter, manzara yaratishga, yuksak obrazlilikni namoyon qilishga xizmat qiladi.

Bu uslubda har bir yozuvchining voqelikni vadiiy idrok etish ko’lami, ijod usuli, poetik maxorati vadiiy nutqning janr xususiyatiga muvofiq tarzda bir-biridan flirqlanadi. Shunga ko'ra, vadiiy nutq uslubi nisvatan keng imkoniyatlarga ega o'ta qamrovli va boy nutq ko'rinishidir. Varcha turdagi san'at va adabiyot asarlari shu uslubda yaratiladi.

5-mashq: Quyidagi matnlarni ifodali o'qing. Vadiiy nutqni shakllantiruvchi leksik-grammatik vositalarni ko'chirib yozing.

I. Siyoxdon, azizim, qora ko'zligim,

Qora tunlar aro yorigan ko’zgu.

Sendagi u siyox — yo'q, siyox emas,

Qalbimni qiynagan qip-qizil qonim.

(G’.G'ulom)

II. Kuz kunlarining oyog'i va qish kunlarining boshi edi. Daraxtlardagi sariq, varglar to'kilib tugagan, yer yuzi o'zining qishki sariq kiyimini kiygan edi. To'rt tomonining o'ralganligi soyasida yaproqlarini to'kilishdan saqlab qolgan bu gilos yog'ochlari ham butun tungi qora sovuqqa chidolmay elning ozgina harakati bilan-da varglarini shirt-shirt uzib tashlamoqda edilar. Havo ochiq, bo'lib, quyosh tuzukkina ko'tarilgan, ammo uning ham bu kun uncha ta'siri yo’q bu kungi qora sovuq, quyosh kuchini-da kesgan edi.’

(A.Qodiriy “O'tkan kunlar”)

6-mashq.

Matnni o'qing va uning asl uslubini aniqlang, uslubiy o'zgarishlarni ko'rsating. “... Notiq ryumkani olib o'rnidan turdi. Qoshlari chimirildi, rangi bir oz o'zgardi, avval ryumkaga, keyin uyining burchagiga qarab so'z boshladi:

- O'rtoq rafiqam! Ijozat berasiz, xushchaqchaq hayotimizni sharaf bilan davom
ettirib, oilaviy burchimizni namunali vajarib kelayotganingizga bir yil to'lgan
kunda sizni bevosita tabrik qilishga! Xotin bu muqqadimani hazil gumon qilganligi
uchun qiyqirib chapak - chaldi. Notiq, yana ham jiddiyroq qiyofada davom etdi:

- Bundan 365 kun muqaddam siz bilan biz hayotimizda qat'iy burilish yasab,

zo'r sinovlar sharoitiga bevosita qadam qo'ydik. Ilgarigi vaqtda faqat erkak,
endilikda esa ham erkak, ham xotin boshchilik qiladigan oila masalasi o'zingizga
ma’lum bolganligi uchuh bunga keng ravishda to'xtab o'tirishni iozim ko'rmayman.

...Siz bilan biz bir yillik oilaviy faoliyatim natijasida qanday yutuqlarga erishdik? Avvalo shuni ta'kidlab o'tish kerakki, biz u yoki bu masalada bo’ladigan prinsipial kelishimovchiliklarni chetdan kuch jalb qilmasdan o'z kuchimiz bilan, o'zaro keng muhokama qilish yo'li bilan bevosita vartaraf qiladigan bo’lib qoldik. Ikkinchidan, o'rtoq, rafiqam, oilamizni tashkiliy xo'jalik jixatidan misli ko'rilmagan darajada mustaxkamladik. Men bu borada faktlarga murojat qilib o'tirmayman, chunki o'rdenli onangiz o’zlarining har bir tarixiy kelishlarida bu narsani ayrim ravishda qayd qildilar.”

5. Yangi mavzuni mustahkamlash.
Bu bosqichda o'qituvchi o'quvchilarning bilim doirasini kengaytirib, yangi mavzuni mustahkamlash uchun quydagi usullardan foydalanadi:
Frontal savollar.

1. 
   Nutq uslublari qanday turlarga bo'linadi?
   
2. 
   Publitsistik uslub qanday munosavatlar uchun xizmat qiladi?
   
3. 
   Rasmiy uslub qanday holatlarda ishlatiladi?
   

Dars yakuni:
O'qituvchi o’tgan yangi mavzu bo’yicha tushun magan savollarga javob beradi, darsni mustahkamlashdagi o’quvchilar javobini muhokama qilib, o'quvchilar bilmini vaholaydi va darsni yakunlaydi.
6. Uyga vazifa:
A.Rafiyev. N.G’ulamova “Ona tili va adabiyoti”. Kasb - hunar kollejlari uchun darslik. “Sharq” NMAK 2002 yil.
O’qituvchi uchun adabiyotlar:
A.) Asosiy:
1. A. Raviyev. N.G'ulomova. “Ona tili va adabiyoti” Kasb — hunar kollejlari uchun darsiik “Sharq” NMAK 2002 y.
2. G’.Abdurahmonov. H. Rustamov. “Ona tili” 10 - II sinjlar uchun darslik. Toshkent “O'qiluvchi” 1998yil.
B. Qo’shimcha:
1. G.Abdurahmonov va boshqalar. Hozirgi o 'zbek adabiy tili. Oliy o’quv yurtlari studentlari uchun qollanma. Toshkent “O’qituvchi” 1981 y.
2. Nurmortov, N. Mahmudov, A. Sobirov, Sh. Yusupov. Hozirgi o 'zbek adabiy tili. Akademik litseylaming 3 - bosqich talavalari uchun darslik. Toshkent A. Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti 2003 y.

I. MAVZU: MATNNI KENGAYTIRISH.

II. Dars turi: ‗‗‗‗‗‗‗‗‗‗‗‗‗‗‗
III. Dars vaqti: ____ daqiqa.
IV. Dars tipi: Yangi mavzuni o’zlashtirish.
V. Darsda qo’llaniladigan usullar:
- aqliy hujum, muzyorar.
VI. Darsda qo’llaniladigan nazorat turlari:
- og’zaki, yozma.
VII. Dars maqsadlari:

1. 
   Ta limiy maqsadi:
   

• 
  Matnni kengaytirish, matnni qisqartirish haqida ma’lumot berish, mavzu bo’yicha o’quvchilarning bilimini, malakasini oshirish.
  

2. 
   Tarbivaviy maqsad:
   

• 
  milliy g’oya va mafkurani o’quvchilar ongida shakillantirish
  
• 
  mutaxassislikka qiziqishni, mas’ulyat hissiyotlarini shakillantirish.
  
• 
  o’quvchilarda insonparvarlik, mehr shavqat tuyg’ularini shakillantirish.
  

3. 
   Rivojlantiruvchi maqsad:
   

• 
  o’quvchilarni fikrlash qobilyatini o’stirish
  
• 
  mavzuni o’rganish borasida o’quvchilarni jodiy yondoshishga yo’llash.
  
• 
  o’quvchilarda mustaqil fikrlashni, mustaqil mulohaza yuritishni shakillantirish.
  

VIII. Darsni o’tkazish joyi:

IX. Mavzuni boshqa fanlar bilan va shu fandagi boshqa mavzular bilan bog’lash, hayot bilan bog’lash.
- Adabiyot

- Til tarixi

X. Kerakli bilimlar doirasi:

1. 
   Kirish so’z va kiritmalarni.
   
2. 
   Gap bo’laklarining uyushib, ajratilib berilishini.
   
3. 
   Matnni kengaytirishda asosiy fikrni ifodalovchi tayanch so’zlarni ajratishini.
   
4. 
   Qo’shimcha ma’lumotlarni chiqarish yo’llarini.
   

XI. Darsni jihozlash:

a) slayd, kodoskop

b) ko’rgazmali qurollar

d)tarqatma test va savollar

e) adabiyotlar.

DARSNING XRONOLOGIK XARITASI.

№	DARSNING XRONOLOGIK XARITASI	VAQTI
1	Tashqiliy qism	daqiqa
2	o’qituvchining kirish so’zi	daqiqa
3	o’quvchilarning bilimini tekshirish	_ daqiqa
4	Yangi mavzuning bayoni	daqiqa
5	Yangi mavzuni mustahkamlash	daqiqa
6	Darsning yakuni	daqiqa
7	Uyga vazifa	daqiqa
	Jami	daqiqa

12. DARSNING TEXNOLOGIK XARITASI.

№	Dars Bosqich-lari	Ta’lim beruvchining Faoliyati	Ta’lim oluvchining faoliyati	Texnologiya
				Metod	Shakl	Vosita
1	Tayyor-lov __ daqiqa	Maqsad va natijalarni belgilash, mantiqiy struktura va texnologik xarita tuzish. Kichik guruhlarni shakllantirish va ularga topshiriqlar berish. Maqsad: o’quvchilar bilimlarini tekshirish yangi mavzuni o’zlashtirish	O’quvchilar darsga kirmasdan oldin maxsus belgili qog’ozlarni olib, o’sha qog’ozchada ko’rsatilgan guruhga borib o’tiradi.	Noan’anaviy	Guruh-larni shakl-lantirish	Taqsimlash qog’ozchalari
2	Mavzuga kirish __ daqiqa	Darsni boshlanishidan oldin o’quvchilar bilan tanishadi. Mavzu nomi, maqsad,natija va baholash mezonlarini e’lon qiladi.Tanishuvda “_____________________________” usulini qo’llash.	Mavzu nomi, maqsad, natija va baholash mezonlarini daftariga belgilab oladi. O’quvchilar o’zining fikrlarini yozadi.	Mavzu _____________________________________________________________________________	Guruh-lar	Ko’rgazma doska, bo’r
3	O’quvchi-larning oldingi bilimlarini tekshirish _____ daqiqa	O’quvchilarning oldingi bilimlarini tekshirish maqsadida boshlang’ich nazorat olinadi (savollar ilova qilinadi)	O’quvchilar javoblarni belgilashadi. Odob axloq bo’yicha qo’shimcha malumotlar olishadi.	An’anaviy nazorat usuli	Guruh	Savollar Doska va bo’r, o’quv daftarlari
4	Yangi mavzu-ning bayoni _____ daqiqa	Yangi mavzu bayon qilinadi. Ko’rgazma yordamida mavzuni tushunturadi. ___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________	Mavzuga oid ma’lumotlarni yozib olishadi. Ko’rgazmadagi, tarqatma materialdagi ma’Iumotlarni kuzatishadi.	Ma’ruza yangi mavzu bayon qilish davomi-da slayd ko’rgaz- madan foydala niladi. Hayotdan misollar keltiriladi.	Guruh-lar	Slayd, mavzu bo’yicha yozilgan materiallar doska va bo’r
5	Taqdimot ______ daqiqa	Savollar beradi. Kichik guruhlarda bajariladigan ishlarni eshitadi, kamchiliklarni tuzatadi.G’olib guruxni e’lon qiladi.O’quvchilar baholanadi.	Frontal savollarga javob berishadi.Qo’ shimcha savollarga javob beradilar. Guruh sardorlari mustaqil ishni taqdim qiladi.	Muhokama va mustaqil ishlash	Guruh-chalar	Daftar, doska va boqa. Baholash mezonini varag’i.
6	Baholash ____ daqiqa	Kichik guruhlarga berilgan topshiriqlar va savollar natijalarini umumlashtiradi. Qaysi guruh g’olib ekanligini e’lon qiladi.	Guruhchalar bir-birlarini Baholaydilar. Javoblarning to’grisini yozib oladi	Munozara	Guruh-chalar	Doska, bo’r, ko’rgazmali qurollar, tarqatmalar
7	Umum-lashtirish _____ daqiqa	Guruhlarning faoliyatlari umumlashtiriladi. Faol o’quvchilar alohida ko’rsatiladi. O’quvchilar baholanadi va baholar izohlanadi.	Tinglaydilar. Umumlashtirish bo’yicha, fikrlarini bildiradilar.	Sunbat-mulohaza	Guruh-chalar	Baholash mezonlari varaqasi.
8	Darsga yakun yasash ____ daqiqa	Darsni yakunlaydi. Uyga vazifa beradi o’quv adabiyoti ________________________________________________________________________________________	Tinglaydilar. Topshiriqlar o’quv adabiyotlar nomini yozib oladilar.	Ma’ruza	Umumiy	Ma’ruza matni o’quv adabiyotlar, daftarlar, doska va bo’r

DARS BOSQICHLARINING MAZMUNI
1. Tashkiliy qism:

O’qituvchining o’quvchilar bilan salomlashishi, davomatini aniqlash, o’quv xonasining tozaligi va o’quvchilarning mashg’ulotga tayyorganligini tekshirish.

2. 
   O’qituvchiniing kirish so’zi:
   

Bu bosqishda, o’qituvchi o’tiladigan yangi mavzu nomi, dars o’tish rejasi bilan o’quvchilarni tanishtiradi.