Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo’yicha Direktor o`rinbosari

13. O’qituvchi uchun adabiyotlar:

A. ASOSIY:

1. 
   A.Raflyev. N. G'ulomova. ‘Ona tili va adabiyoti. Kasb-hunar kollejlari uchun darslik. ‘SHARQ’ NMAK.2002 yil.
   
2. 
   G'.Abdurahmonov. H.Rustamov. ‘Ona tili’ 10-11 sinflar uchun darslik. Toshkent. ‘O’qituvchi’. 1995 yi
   

B. QO’SHIMCHA:

1. G'.Abdurahraonov va boshqalar. Hozirgi o'zbek adabiy tili. Oliy o'quv yurtlari studentlari uchun qo'llanma. Toshkent. «O’qituvchi» 1981 yil.

2. A.Nurmonov, N.Mahmudov, A.Sobirov, SH.Yusupova. ‘Hozirgi o'zbek adabiy tili’ Akademik litseylarning 3-bosqich talavalari uchun darslik. Toshkent. A.Qodiriy nomiiagi xalq merosi nashriyoti. 2003 yil.

DARS BOSQICHINING MAZMUNl

1. Tashkiliy qism:

O'qituvchu o’quvchilar bilan salomlashadi. o'quv xonasining tozaligini tekshiradi, xonani ko'rgazmali qurollar, texnik-axborot vositalar bilan jihozlanishi, o'qitiladigan mavzuga mosligiga e'tibor beradi. Navvatchini aniqlab, davomatni tekshiradi. o’quvchilarning tayyorgarligi (kitob, daftari, ruchka kabio'quv qurollari va kiyinishi)ni tekshiradi.

2. O'qituveliining kirish so'zi:

Bu bosqichda o’qituvchi o'quvchilami yangi o'quv yili boshlangani bilan tabriklaydi. So'ng ularning bilimlarini qayta esga olish uchun savollar beradi. Yangi mavzu nomini aytadi va dars o'tish rejasi, darsning maqsadi bilan o quvchilami tanishtiradi hamda ularni doskaga yozib qo'yadi. Oqituvchi o’quvchilarning diqqatini yangi mavzuga jalb etishi va ularni darsni o'zlashtirishga, bilimlarni puxta egallashga tayyorlashi kerak.

3. O’quvchilarning egallagan bilimini tekshirish va vaholash:

o’qituvchi o'tilgan mashg'ulot mavzusi mazmunidan kelib chiqib, o’quvchilar-ning bilimini tekshiradi.

1. Nutqda so'zni to'g'ri tanlash me'zonlari haqida malumot bering.

2. Bir manolik haqida malumot bering.

3. Ko'p ma'nolik haqida ma'lumot bering.

4. Lug'at bilan ishlash qoidalari haqida ma’lumot bering.

5. So'zning qudrati haqida nimalarni bilasiz.

O'quvchilarning ona tili va adabiyoti fanidan olgan bilim va ko'nikmalarini tekshirish hamda o'zlashtirish darajasini izohlaydi. o’quvchilarni ijodiy fikrlash qobiliyatlarini o'stirishga innovatsion texnologiyalardan foydalanib yodoshiladi, Oqutuvchi o’quvchilarni javob berishdagi xato va kamchiliklarini to'g'rilaydi, tushunturadi. o’quvchilar tomonidan yaxshi o'zlashtirilmagan bo'limlarni qisqacha so'zlab beradi.

4. Yangi mavzuni tushuntirish:

Bu bosqichda o'qituvchu o'quv dasturiga asoslanib, o’quvchilarga kerakli bilim doirasi bo’yicha mavzuni tushuntiradi va o’quvchilar ma'ruzaning asosiy qismlarini daftarga yozib oladilar. Oqituvchi yangi mavzuni tushuntirishda innovatsion va yangi axborot texnologiyalaridan foydalanib o’quvchilar hamkorligida ularalng fikrlashi uchun yo'llanmalar berib ishlaydi.

1.MAVZU: SO'Z MO'NOSINING KO’CHISHI VA NUTQDA

BUNDAN O 'RINLI FOYDALANISH. IBORALARNING OBRAZLILIGI

VA TA'SIRCHANLIGI.

REJA

1. 
   So’z ma’nolarini ko’chish xodisasi
   
2. 
   Iboralarning obrazliligi va ta’sirchanligi
   
   1. 
      G’ayritabiy so’zlar
      
   2. 
      Yangi so’zlar
      
3. 
   Adabiy til nuqtai nazaridan, bunga manusavat
   

Mavzuga oid tayanch iboralar: Stilistika, fono’ika , morfologik

Kishilar o’zaro fikr almashish jaryonida til vositalrini turlicha tanlaydi. Voqealikka munosavatini turlicha ifodalaydi. Natijada nutqning xilma xil ko’rinishlari paydo bo’ladi.

Nutqdagi o’ziga xoslik yangi til vositalari o’z o’rnida qollsh va ishlatish usullari nutq uslublari hisoblanadi . Nutq uslublari tilshunoslikning uslubshunoslik bo’limida o’rganiladi. Shakl har hil, ma’nolari bir xil yoki bir-biriga yaqin bo’lgan so’zlar sinonim ma’nodagi so’zlar deyiladi. Sinonimlar ma’no bo’yoqlari bilan bir biridan farq qilib turishi mumkin. Tavassum qildi, tirjaydi yoki chehra, jamol, turq, vashara so’zlari bir tushunchani ifodalasa ham, ular o’z bo'yoqlari bilan ajralib turadi. Bunday sinonimlar ma'naviy sinonimlar deyiladi.

Har bir sinonimlik qatorda bitta be’taraf so'z bo'ladi. Masalan: chiroyli, go'zal, varno, suluv, ko'rkam, dilvar, zebo kabi sinonimlik qatorda “chiroyli” so’zi be’taraf sanaladi.

Bunday so'zlar be’taraf sanaladi. Bunday so'zlar dotninanta bosh so'z sanaladi.

Katta — ulkan, azim, yirik, gigant. Aytdi — gapirdi, so’zlari.

Nutq oldiga qo'yiladigan talablar (tovush tanlash, so'z tanlash va gap qurish) (jiza daxosi) uning moxiyatidan, tildek “ajob” mo'jiza daxosidan, uning kuch - qudratidan kelib chiqadi. Chinakam g'o'zallik, so'zlarning aniqligi ravshanligi va oxangdorligi bilan yuzaga keladi. So'zni to'g'ri tanlash va qo'llash, undagi tovushlarni to'g'ri aniq talafiuz qilish, so'zlarni tartib bilan joylashtirish kabilar vositasida flkrni tushunarli bo'lishiga erishamiz. G’oza va paxta o'zaro juda yaqin tushunchani bildiradi, shunga qaramay “g'oza terildi”, “paxta terildi” deyish xatodir.

Aniqlik, to'g'rilik, ravonlik, soddalik, tozalik, joziva (ta'sirli so'z) kuchi har qanday nutqni eng muxim belgilari.

Nutq uslublari yozma va og'zaki ko'rinishga ega so'zlashuv uslubiy hamma uchun umumiy bo'lgan nutqdir. o'ziga xos leksik, fonelik, morfologik, sintaktik va intanasion xussusiyatlarga ega. Bu uslubda og'zaki so'zlashuvga xos bo'lgan iste’moldagi so'zlar tamom bo'ldi, ado bo'ldi, ozgina, zig'irday. Turli xissiyotni bildiruvchi so'zlar va iboralar jonginam, o'rgilay, jonim chiqib ketdi. Xalq maqollari: piching, kinoya, so'z o'rinlari va boshqalar keng qo'llaniladi.

Shunga ko’ra bu uslub juda imkoniyati keng, turli bo'yoqlar so'zlardan topib ishlatish xususiyatiga egadir.

Tilimizda shunday so'zlar uchraydiki, ular bir emas, bir necha ma'no]arni ifodalaydi. Bunday so'zlar (polisemantik) deb ataladi. “O'zbek tilining izoxli lug'ati” da birgina “yo'l” so'zining 16 xil ma'nosi berilgan: yo'l, 1 kishilar yoki mashina qatnaydigan uzun yo’l bo'ladi, 2 yo'nalish, 3 masofa, 4 usul va xakozolar. Yoki “paxta” so'zi “tola” (momiq) ma'nosidan tashqari quyidagi ma'nolarni ham ifodalash mumkin: paxta ekdik (chigit), paxtani sug'or (g'o'za). Leksik ma'noda odatda bir predmet belgi, harakalning nomini boshqa bir predmet, belgi harakatga ko'chirish yo’li bilan rivojlanadi. Bunday ko'chirishning tabiatini, mavqeini har bir tilning o'zidagi semantik qonuniyatlar belgilaydi. Ko'chirishlar asosan quyidagilar. Metafora yoli bilan ko'chirish, funksional ko'chirish, omonimiya yo’li bilan, sinokdoxa yo'li bilan ko'chirish.

Biror narsa, belgi, harakatning nomi boshqasiga o'zaro tashqi (shakli, rangi) o'xshashligi asosida ko'chirilsa. Metafora yo'li bilan ko'chirish deyiladi. (yunoncha, ko'chirish’). Masalan: yo'1 o'tish joyi satr ko'chirish shakily o'xshashlik bor. Og'iz odamning og'zi, og'iz mol yangi tuqqanda qilinadigan og'iz.

Biror narsaga (va'zan harakatga) xos belgining nomi boshqa bir narsadagi belgiga ko'chiriladi: achchiq qalampir, achchiq gap, achchiq qatiq, tez yurmoq, tez qiziqqon odam.

Bir narsaga xos harakatning nomi boshqa bir narsa harakatiga ko'chiriladi: savalamoq urmoq, savalamoq paxtani savalamoq.

Funksional ko'chirish bir narsaning nomi boshqa vazifasiga qarab ko'chiriladi (lotincha “faoliyat”, vazifa).

Masalan: boshi, kishi organizmining yuqori qismi. Boshim og'riyapti. Ich, qorin bo'shlig'idagi a'zolar. Ichim kuyyapti. Til, nutq a’zolari, tili yomon so'z odam.

Fuzuliyni o'qib tugatdim, “Mushtum” ga obuna bo'ldim.

Bir predmetning nomi boshqasiga qism bilan butun munosavati orqali ko'chirilsa shekdoxa yo'li bilan ko’chirish deyiladi. (Yunoncha “nazarda tutish”). U ommonomiyaning bir korinishi. Uning o'ziga xos xususiyatlaridan biri miqdor belgisiga aoslanishdir. Shekdoxa yoli bilan ko’chirish ikki xil:

1. Qism orqali butunni ifodalash: tuyoq qism, tuyoq qo'y, mol echki, tirnoq qism. Tirnoqqa zor bola.

2. Butun orqali qism ifodalanadi: Bosh - butun bosh qismi, do'ppi boshimga tor keldi, boshning bir qismi. Qo'l – butun qol, qo’lni kesib oldi, varmoq qismini. Besh qo’l varovar emas, panja. Osh - palov, besh panjangni og'zinga tiqma, varmoqlar, osh — umumiy ovqat.

Ko'chma ma'noda qo'llaniladigan turg'un birikmalar ibora yoki freziologik birikmalar deyiladi. Iboralarning manosi odatda bir so'zga teng keladi, shuning uchun ularni bir - biridan ajratib bo'lmaydi. Aks holda ma'no chiqmaydi: kapalagi uchib ketdi. Qo'rqdi, tepasochi tikka bo'ldi, achchiqlandi va xakozo.

Iboralar bosh bo'lak hamda ikkinchi darajali bo'laklar vazifasida kelaoladi.
Uning oyoq olishi bizga yoqmadi, ega bo'lib kelayapti. Iboralar asosan so'zlashuv va vadiiy uslublarda qo'llaniladi. Eskirib qolgan so'zlar davrlar o'tishi bilan xayotimiz, tushunchalar o'zgarishi natijasida ishlatilmay qolgan so'zlar: raingboshi, paranji, mirshab, omoch, kanizak. Eskirgan sozlar ikki xil bo'ladi.

1. Tarixiy so'zlar - bugungi kunda mavjud bo'lmagan narsa va tushunchalar nomlari: Kanizak, qul, jallod, malay, halfa, choriq, chorakor, ellikboshi, arrof.

2. Arxank so'zlar bugungi kunda mavjud, ammo ularning eski nomlari: ilik - kul, dudoq - lab, bitik - kitob, ochun - dunyo, butun - xalq, kisva - qiyin, jayb - yoqa, shatranj - shaxmat.

Ammo davr talabi bilan bu so'zlarning ayrimlari iste'mol qilinmoqda.

Nazorat savollari:

1. 
   So'z ma'nosining ko'chishiga misollar keltiring?
   
2. 
   Iboralar asosan qaysi uslubda qo’llaniladi?
   
3. 
   Tilshunoslikda so'z ma'nolarining ko'chishi qanday ahamiyatga ega?
   

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxat

1. 
   A. Rafiyev. N. G’ulomova. Ona tili va adabiyoti. Kasb-hunar kollejlari uchun darslik. “SHARQ” NMAK. 2002 yil.
   
2. 
   G’.Abdurahmonov. H.Rustamov. Onatili. 10-11 sinflar uchun darslik. Toshkent. “O’qituvchi”1995yil.
   
3. 
   G’.Abdurahmonov va boshqalar. Hozirgi o'zbek adabiy tili. Oliy o'quv yurtlari studentlari uchun qo'llanma. Toshkent. “O’qituvchi” 1981 yil.
   
4. 
   A.Nurmonov, H.Mahmudov, A.Sobirov, SH.Yusupova. Hozirgi o'zbek adabiy tili. Akademik litseylarning 3-bosqich talavalari uchun darslik. Toshkent. A.Qodiriy nomifagi xalq merosi nashriyoti. 2003 yil.
   
5. 
   Yo'ldosh Solijonov. “Nutq va uslub”. Toshkent. “CHO’LPON” nashruyoti.2002yil.
   

6. 
   O'zbek tili va adabiyoti jurnali 2005 vil. 3-son. 121-bet.
   

5. Yangi mavzuni mustahkamlash:

Bu bosqichda o’qituvchi o’quvchilarning bilim doirasini kengaytirib, yangi mavzuni mustahkamlash uchun quyidagi savollardan foydalanadi: Frontal savollar:

1. Ibora deb nimaga aytiladi?

2. Soz ma'nosini ko'chishida nimalarga e'tabor berish kerak?

3. So'z ma'nosini ko'chishi va nutqda bundan o'rinli foydalanish?

Darsning yakuni:

o’qituvchi o'tilgan yangi mavzu bo’yicha o’quvchilarning tushunmagan savollariga javob beradi. Darsni mustahkamlashdagi o’quvchilar javobini muhokama qilib, o’quvchilar bilimini vaholaydi vaholarni izohlaydi hamda darsni yakunlaydi.

6.Uyga vazifa:

A. Rafiyev, N. G’ulomova. Ona tili va adabiyoti. Kasb-hunar kollejlari uchun darslik. “SHARQ” NMAK. 2002 yil. 6-14 bet. O'qish va konspektlash.

I. MAVZU: SO 'ZLARNING MA’NODOSHLIGI, SHAKLDOSHLIGI,
ZID MA’NOLILIGI.

2.Dars turi: ________________________

3.Dars vaqti: ____ daqiqa.

4.Dars tipi: Yangi mavzuni o'ztashtirish.

5. Darsda qo'llaniladigan usullar:

- aqliy hujum, muz yorar.

6. Darsda qo'llaniladigan nazorat turlari:

- og 'zaki, yozma.

7. Dars maqsadlari:

A)Talimiy maqsadi:

So'zlarning ma'nodoshligi, shakldoshligi, zid ma'noliligi haqida maluumot berish, mavzu bo’yicha o’quvchilarning bilimini, malakasini oshirish.

B)Tarbiyaviv maqsad:

• 
  Milliy g'oya va mafkurani o’quvchilar ongida shakillantirish mutaxassislikka qiziqishni, ma'sulyat hissiyotlarini shakillantirish.
  
• 
  O’quvchilarda insonparvarlik, mehr shavqat tuyg'ularini shakillantirish.
  

V)Rivoilantiruvchi maqsad:

• 
  o’quvchilarni flkrlash qobilyatini o'stirish.
  
• 
  mavzuni o'rganish borasida o’quvchilarni jodiy yondoshishga yo'llash.
  
• 
  o’quvchilarda mustaqil fikrlashni, mustaqil mulohaza yuritishi shakllantirish
  

8. Darsni o'tish joyi: _______________________________

9. 
   Mavzuni boshqa fanlar bilan va shu fandagi boshqa mavzular bilan bog’lash, hayot bilan bog’lash.
   

- Adabiyot

- Til tarixi.

10. Kerakli bilimlar doirasi:

1. Ma’nodosh so’zlarni.

2. Shakldosh so‘zlarni.

3. Zid ma‘noli so’zlarni.

XI. Darsni jihozlash:

a) slayd, kodoskop b) ko’rgazmali qurollar d) tarqatma test va savollar e) adabiyotlar.

DARSNING XRONOLOGIK XARITASI.

№	DARSNING XRONOLOGIK XARITASI	VAQTI
1	Tashqiliy qism	daqiqa
2	o’qituvchining kirish so’zi	daqiqa
3	o’quvchilarning bilimini tekshirish	_ daqiqa
4	Yangi mavzuning bayoni	daqiqa
5	Yangi mavzuni mustahkamlash	daqiqa
6	Darsning yakuni	daqiqa
7	Uyga vazifa	daqiqa
	Jami	daqiqa

12. DARSNING TEXNOLOGIK XARITASI.

№	Dars Bosqich-lari	Ta’lim beruvchining Faoliyati	Ta’lim oluvchining faoliyati	Texnologiya
				Metod	Shakl	Vosita
1	Tayyor-lov __ daqiqa	Maqsad va natijalarni belgilash, mantiqiy struktura va texnologik xarita tuzish. Kichik guruhlarni shakllantirish va ularga topshiriqlar berish. Maqsad: o’quvchilar bilimlarini tekshirish yangi mavzuni o’zlashtirish	O’quvchilar darsga kirmasdan oldin maxsus belgili qog’ozlarni olib, o’sha qog’ozchada ko’rsatilgan guruhga borib o’tiradi.	Noan’anaviy	Guruh-larni shakl-lantirish	Taqsimlash qog’ozchalari
2	Mavzuga kirish __ daqiqa	Darsni boshlanishidan oldin o’quvchilar bilan tanishadi. Mavzu nomi, maqsad,natija va baholash mezonlarini e’lon qiladi.Tanishuvda “_____________________________” usulini qo’llash.	Mavzu nomi, maqsad, natija va baholash mezonlarini daftariga belgilab oladi. O’quvchilar o’zining fikrlarini yozadi.	Mavzu _____________________________________________________________________________	Guruh-lar	Ko’rgazma doska, bo’r
3	O’quvchi-larning oldingi bilimlarini tekshirish _____ daqiqa	O’quvchilarning oldingi bilimlarini tekshirish maqsadida boshlang’ich nazorat olinadi (savollar ilova qilinadi)	O’quvchilar javoblarni belgilashadi. Odob axloq bo’yicha qo’shimcha malumotlar olishadi.	An’anaviy nazorat usuli	Guruh	Savollar Doska va bo’r, o’quv daftarlari
4	Yangi mavzu-ning bayoni _____ daqiqa	Yangi mavzu bayon qilinadi. Ko’rgazma yordamida mavzuni tushunturadi. ___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________	Mavzuga oid ma’lumotlarni yozib olishadi. Ko’rgazmadagi, tarqatma materialdagi ma’Iumotlarni kuzatishadi.	Ma’ruza yangi mavzu bayon qilish davomi-da slayd ko’rgaz- madan foydala niladi. Hayotdan misollar keltiriladi.	Guruh-lar	Slayd, mavzu bo’yicha yozilgan materiallar doska va bo’r
5	Taqdimot ______ daqiqa	Savollar beradi. Kichik guruhlarda bajariladigan ishlarni eshitadi, kamchiliklarni tuzatadi.G’olib guruxni e’lon qiladi.O’quvchilar baholanadi.	Frontal savollarga javob berishadi.Qo’ shimcha savollarga javob beradilar. Guruh sardorlari mustaqil ishni taqdim qiladi.	Muhokama va mustaqil ishlash	Guruh-chalar	Daftar, doska va boqa. Baholash mezonini varag’i.
6	Baholash ____ daqiqa	Kichik guruhlarga berilgan topshiriqlar va savollar natijalarini umumlashtiradi. Qaysi guruh g’olib ekanligini e’lon qiladi.	Guruhchalar bir-birlarini Baholaydilar. Javoblarning to’grisini yozib oladi	Munozara	Guruh-chalar	Doska, bo’r, ko’rgazmali qurollar, tarqatmalar
7	Umum-lashtirish _____ daqiqa	Guruhlarning faoliyatlari umumlashtiriladi. Faol o’quvchilar alohida ko’rsatiladi. O’quvchilar baholanadi va baholar izohlanadi.	Tinglaydilar. Umumlashtirish bo’yicha, fikrlarini bildiradilar.	Sunbat-mulohaza	Guruh-chalar	Baholash mezonlari varaqasi.
8	Darsga yakun yasash ____ daqiqa	Darsni yakunlaydi. Uyga vazifa beradi o’quv adabiyoti ________________________________________________________________________________________	Tinglaydilar. Topshiriqlar o’quv adabiyotlar nomini yozib oladilar.	Ma’ruza	Umumiy	Ma’ruza matni o’quv adabiyotlar, daftarlar, doska va bo’r