Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo’yicha Direktor o`rinbosari

O’zbеkiston Rеspublikasi Oliy va o`rta maxsus

ta`lim Vazirligi
O`RTA MAXSUS KASB -HUNAR TA`LIMI MARKAZI
Andijon viloyati hokimligining o`rta maxsus,

kasb-hunar ta`limi hududiy boshqarmasi
Jalaquduq Agrosanoat kasb-hunar kolleji
“TASDIQLAYMAN”

O`quv ishlari bo’yicha

Direktor o`rinbosari:

_______________________


«ONA TILI» FANI BO’YICHA



O’qituvchi : Ergasheva Mahfuza
“________________ ” fanlar kafedrasi yig`ilishida ko`rib chiqildi va tasdiqlandi.

Kafedra mudiri : ________ ________________________

MAVZU: Til va tafakkur. Ularning o'zaro munosavati.

Tilning ijtimoiy mohiyati. Boshlang’ich nazorat

1. Dars turi: ____________________
2. Dars vaqti: ___ daqiqa
3. Dars tipi:
- o'quvchilarning oldingi bilimlarini aniqlash;

- yangi mavzuni o’zlashtirish.
4. Darsda qo'llaniladigan usullar:
Innovatsiyon texnoligoyalari asosida "Muz yorar", "Mustaqil ish" usullari, test usuli
5. Darsda qo'llaniladigan nazorat turlari:
- Frontal savollar.

• 
  Mustaqil ish turi.
  
• 
  Nazorat ishi .
  

6. Dasr maqsadlari:

A. Ta'limiy maqsad:

• 
  Nazariy bilimlarni egallash va mustahkamlash;
  
• 
  Tilning ijtimoiy mohiyati haqida kengroq tushuncha berish;
  
• 
  Til va tafakkurning o'zaro munosavatini o'rgatrish;
  
• 
  Til va nutqning farqlari va o'xshash jihatlari to'g'risida ma'lumot berish.
  

B. Tarbiyaviy maqsadi:

• 
  o'quvchilarda namunali nutqiy ko'nikmalarni shakllantirish.
  
• 
  amaliy faoliyatda turli nutq uslublarida fikr bildirishni o'rganish.
  
• 
  o'quvchidagi axloqiy va estetik tushunchalar asosida so'zlash ko’nikmasini yanada rivojlantirish.
  
• 
  Turni ifodalashni o'rgatish.
  
• 
  Turli ohahgdagi nutq ko'nikmalarini o'zlashtirish.
  

V. Rivojlantiruvchi maqsad:

• 
  tilning ijtimoiy faoliyatdagi o'rnini anglatish;
  
• 
  tilni nutq jarayonida tafakkurning munosavati;
  
• 
  o'quvchining namunali yozma va ogzaki nutqini shakHantirish;
  
• 
  nutqiy faoliyat chog'ida mavzuga ijodiy yondoshish malakasini rivojlantirish.
  
• 
  mustaqil fikrlash va o'z fikrini aniq, to'lq vayon qilish ko'nikmasini rivojlantirish.
  
• 
  o'quvchilarning mantiqiy fikrlashini rivojlantirish.
  
• 
  o'z ona tilisiga muhabvat hissini rivojlantirish.
  

8. Darsni o'tish joyi: _______________________________

9. Darsning didaktikasi (integratsiya):

A. Fandagi mavzular aro bog'lanish:
Mavzu: 1.O'zbek tilining taraqqiyot bosqichlari. Eski adabiy til va hozirgi o'zbek tili, ularning o'zaro munosavati.

Mavzu: 2. "Davlat tili to'g'risida" gi qonun va undan kelib chiqadigan vazifalar.


B.Fanlararo bog'lanish:

1. Nutq madaniyati va davlat tilida ish yuritish:

Mavzu: Til va nutq. Tilning ijtimoiy mohiyati.
V. Hayot bilan bog'lash:

• 
  Mavzuni meditsina amaliyotidan olgan namunaviy muloqot asosida
  tushuntirish.
  
• 
  Tibbiyot xodimi va bemor o'rtasidagi turli suhvat ko'rinishlari.
  
• 
  Kundalik hayotimizdagi nutqiy faoliyat bilan bog'lanish.
  
• 
  Ichki kechinma, fikr-mulohaza, dunyoqarashni lushuntirish.
  

10. Kerakli bilimlar doirasi:

• 
  Til haqida ma'lumotlarga ega bo'lish;
  
• 
  Til va tafakkurning farqlarini bilish;
  
• 
  Tilning inson faoliyatidagi ahamiyatini bilish;
  
• 
  Turli munosavatlarni ifodalashda til va tafakurning munosavatini bilish.
  

11. Darsni jihozlash:
Til haqida mashhur kishilarning fikri yozilgan ko'rgazmali qurollar, tarqatma materiallar, diktant matni. Slayd, kodoskop, ekran.

DARSNING XRONOLOGIK XARITASI.

№	Darsning xronologik xaritasi	Vaqti
1	Tashkiliy qism	5 daqiqa
2	o'qituvchining kirish so'zi	5 daqiqa
3	o'quvchilarning bilimini tekshirish	20 daqiqa
4	Yangi mavzuning vayoni	40 daqiqa
5	Yangi mavzuni mustahkamlash	10 daqiqa
6	Darsning yakuni	5 daqiqa
7	Uyga vazifa	5 daqiqa
	Jami	90 daqiqa

12. DARSNING TEXNOLOGIK XARITASI.

№	Dars bosqich-lari	Ta'lim beruvchining faoliyati	Ta'lim oluvchining faoliyati	Texnologiya
				Metod	Shakl	Vosita
1	Tayyorlov 2 daqiqa	Maqsad va natijalarni belgilash, mantiqiy struktura va texnologik xarita tuzish Kichik guruhlarni shakllantirish va ularga topshiriqlar berish. Maqsad: o'quvchilar bilimlarini tekshirish yangi mavzuni o'zlashlirish	O'quvchilar darsga kirmasdan oldin maxsus belgili qog’ozlarni olib, o'sha qog'ozchada ko'rsatilgan guruhga boribo'liradi.	Noan'anaviy	Guruh-larni Shakl-lantirish	Taqsimlash qog'ozchalari
2	Mavzuga kirish 5 daqiqa	Darsni boshlanishidan oldin o'quvchilar bilan tanishadi. Mavzu nomi, maqsad,natija va vaholash mezonlarini e'lon qiladi.Tanishuvda «Muz yorar" usulini qo'llash.	Mavzu nomi, maqsad, natija va vaholash mezonlarini daftariga belgilab oladi. Haro'quvchi o'zing fikrlarini yozadi.	Mavzu	Guruh-lar	Slayd, kodoskop, korgazma doska, bo'r
3	O'quvchi-larning oldingi bilimlarini tekshirish 20 daqiqa	O’quvchilarning oldingi bilimlarini tekshirish maqsadida boshlang'ich nazorat olinadi (Diktant matni ilova qilinadi)	O'quvchilar diktant yozishadi. Odop axloq bo'yicha qo’shimcha malumotlar olishadi.	An'anaviy nazorat usuli	Guruh	Diktant matni Doska va bo'r, o'quv daftarlari
4	Yangi mavzu-ning vayoni 40-daqiqa	Yangi mavzu vayon qilinadi. Mavzu: Til va tafakkur,ularning ning o'zaro munosavati. Tilning ijtimoiy mohiyati Ko'rgazma va slaydlar yordamida mavzuni tushunturadi.	Mavzuga oid ma'lumotlarni yozib olishadi. Matn tuzishadi. Slayd va ko'rgazmadagi ma'Iumotlarning o'qib tahlilni kuzatishadi.	Ma'ruza yangi mavzu vayon qilish davomida slayd ko'rgaz- madan foydala niladi.Hayot-dan misollar eltiriladi.	Guruh-lar	Slayd, kodos-kop, mavzu Bo'yicha yozilgan materiallar Doska va bo'r
5	Taqdimot 15 daqiqa	Savollar beradi va nutq namunasi tuzish topshirigini beradi. Kichik guruhlarda vajariladigan ishlarni eshitadi, kamchiliklarni tuzatadi.	Frontal savol largajavob berishadi.Qo" shimcha sa vollargaja vob beradilar. Guruh sardorlari mustaqil ishni taqdim qiladi.	Muhoka va mustaqil ishlash	Guruh-chalar	Daftar, Doska va boqa. Vaholash mezonini varag'i.
6	Vaholash 3 daqiqa	Kichik guruhlarga berilgan topshiriqlar va savollar natijalarini umumlashtiradi. Qaysi guruh g'olib ekanligini e^Tlon qiladi.	Guruhchalar bir-birlarini Vaholaydilar. Javollarning to g isini yozib oladi	Munozara	Guruh-chalar	Doska, bo'r, ko'rgazmali qurollar tarqatmalar
7	Umumlash-tirish 2 daqiqa	Guruhlarning faoliyatlari umumlashtiriladi. Faol o'quvchilar alohida korsatiladi. o'quvchiiar vaholanadi va vaholarizohlanadi.	Tinglaydilar. Umumlashtirish bo'yicha, fikrlarini bildiradilar.	Sunvat-mulohaza	Guruh-chalar	Vaholsh mezonlari varaqasi.
8	Darsga yakun yasash 3 daqiqa	Darsni yakuniaydi. Uyga vazifa beradi o'quv adabiyoti A.Rafiyev, N.G’ulomova. Onatili va adabiyoti. Kasb -hunarkollejiari uchun darslik. "SIIARQ" NMAK. 2002 yil. 6-14 bet. o'qish va konspektlash.	Tinglaydilar. Topshiriqlar o'quv adabiyotlar nomini yozib oladilar.	Ma'ruza	Umumiy	Ma'ruza matni CTquv adabiyotlar Dartarlar Doska va bor

13. O'qituvchi uchun adabiyotlar:
A. ASOSIY:

1. 
   A.Raflyev. N. G'ulomova. "Ona tili va adabiyoti. Kasb-hunar kollejlari uchun darslik. "SHARQ" NMAK.2002 yil.
   
2. 
   G'.Abdurahmonov. H.Rustamov. "Ona tili" 10-11 sinflar uchun darslik. Toshkent. "O'qituvchi". 1995 yi
   

B.QO’SHIMCHA:

1. G'.Abdurahraonov va boshqalar. Hozirgi o'zbek adabiy tili. Oliy o'quv yurtlari studentlari uchun qo'llanma. Toshkent. "O'qituvchi" 1981 yil.

2. A.Nurmonov, N.Mahmudov, A.Sobirov, SH.Yusupova. "Hozirgi o'zbek adabiy tili" Akademik litseylarning 3-bosqich talavalari uchun darslik. Toshkent. A.Qodiriy nomiiagi xalq merosi nashriyoti. 2003 yil.

DARS BOSQICHINING MAZMUNI .

1. Tashkiliy qism: o'qituvchu o'quvchilar bilan salomlashadi. o'quv xonasining tozaligini tekshiradi, xonani ko'rgazmali qurollar, texnik-axborot vositalar bilan jihozlanishi, o'qitiladigan mavzuga mosligiga e'libor beradi. Navvatchini aniqlab, davomatni tckshiradi. o'quvchilarning tayyorgarligi (kitob, daftari, ruchka kabi oquv qurollari va kiyinishi)ni tekshiradi.

2. O'qituvchining kirish so'zi: bu bosqichda o'qituvchi o'quvchilarni yangi o'quv yili boshlangani bilan tabriklaydi. So'ng ularning bilimlarini qayta esga olish uchun savollar beradi. Yangi mavzu nomini aytadi va dars o'tish rejasi, darsning maqsadi bilan o'quvchilarni lanishtiradi hamda ularni doskaga yozib qo'yadi. Oqituvchi o'quvchilarning diqqatini yangi mavzuga jalb etishi va ularni darsni o'zlashtirishga, bilimlarni puxta egallashga tayyorlashi kerak.

3. O'quvchilarning egallagan bilimini tekshirish va vaholash: o'qituvchi o'tilgan mashg'ulot mavzusi mazmunidan kelib chiqib, o'quvchilarning bilimini tekshiradi.
1. Frontal savollar.
1) Til deganda nimani tushunamiz?

2) Tilning ijtimoiy ahamiyati nimada?

2.Diktant matni (Ilova qilinadi)

- O'quvchilarning ona tili va adabiyoti fanidan olgan bilim va ko'nikmalarini tekshirish hamda o'zlashtirish darajasini izohlaydi. o'quvchilarni ijodiy fikrlash qobiliyatlarini o'stirishga innovatsion texnologiyalardan foydalanib yodoshiladi. O'qutuvchi o'quvchilarni javob berishdagi xato Va kamchiliklarini to'g'rilaydi, tushunturadi. O'quvchilar tomonidan yaxshi o'zlashtirilmagan bo'limlarni qisqacha so'zlab beradi.

4. Yangi mavzuni tushuntirish: bu bosqichda o'qituvchu o'quv dasturiga asoslanib, o'quvchilarga kerakli bilim doirasi bo'yicha mavzuni tushuntiradi va o'quvchilar ma'ruzaning asosiy qismlarini daftarga yozib oladilar. Oqituvchi yangi mavzuni tushuntirishda innovatsion va yangi axborot texnologiyalaridan foydalanib o'quvchilar hamkorligida ularning flkrlashi uehun yo'llanmalar berib ishlaydi.

MAVZU: Til va tafakkur. Ularning o'zaro munosavati. Tilning ijtimoiy mohiyati.
REJA:
1. Til va tafakkur tushunchalarini farqlash.

2. Til va nutqning o'ziga xos xususiyatlari.

3. So'z deganda nimani tushuniladi?

4. Mashhur kishilar til haqida.
Tayanch so'z va iboralar: Nutq, nutq motivi, ichki belgi, tashqi belgi, ma'no, shakl, til vositalari, til, gap qurilishi, tnunosavat ifodasi, grammatik normalar, tafakkur, adabiy til, milliy madaniyat shakli, inson nutqi, fikrlash, nutqiy faoliyat, til va tafakkut munosavali.
Tafakkur so'zi aslida arab tilidan olingan bo'lib, "fikrlar", "ong", "fikrlash", "fikr yuritish", "o'ylash", "mulohaza" kabi ma'nolarni ahglatadi.

Tafakkur falsafiy kategoriyalardan biri bo'lib, tilshunoslikda u ijtimoiy hodisa sifatida o'rganiladi. Tafakkur biz ko'rib turgan zohiriy olamning inson miyasida umumlash aksidir.

Til esa insonning so'zlash, gapirish qobiliyati, fikr ifodalash va o'zaro aloqa qilish vositasi bo'lib xizmat qiladigan tovushlar, so'zlar va grammatik vositalar tizimidir.

Demak, odam avval tashqi yoki ichki borliqni ongi bilan anglaydi. So'ngra o'sha anglagan narsasini til vositasi yordamida ifoda etadi. Agar tafakkur bo'lmasa so'zimizga ma'no kirmaydi, gapimiz bema'ni tus oladi. Agar til bo'lmasa, fikrimiz, o'y-xayolimizni sunvatdoshimishga yetkaza olmaymiz. Til va tafakkur bir-biriga bog'liq hodisadir. Lekin, ular boshqa-boshqa faoliyat yuritadi, turli vazifalarni vajaradi.

Til umumisoniy imkoniyat bo'lsa-da, har bir tilning milliy shakli mavjud. Masalan, o'zbek xalqining so'zlashishi, firklash tarsi, fikr bildirishi, nutq odobi kabi madaniyati o'zbek tilida namoyon bo'ladi. Uning ma'naviy boyliklari va tafakkur mevalarini o'zida aks ettiradi.

Fikrimiz isboti uchun o'zbekcha tafakkur tarzini boshqa millatlat fikrlashiga qiyoslaymiz: ozbekcha fikrlash jarayonida avval katta hajmli, katta yoshli, katta ahamiyatli narsalar oldin keladai. Shuning uchun sana aytilayotganda sentabrning 1- kuni deymiz, 2-sentabr deyish esa ko'proq ingliz, rus tafakkur tarzi hisoblanadi.

Har qanday kishi atrof borliqni ko'radi, eshitadi, his etadi, ta'm biladi. Ana shu ma'lumotlar uning ongida aks eladi. O'sha aks etgan narsani vayon qilish uchun til vositalari - tovush, morfema, bo'g'in, soz, gap kabilardan foydalanamiz. Tushuncha ongda tug'iladi. U tafakkur mahsuli, ammo uni tashqi olamga chiqarmoqchi bo'lsak, alvatta til vositalaridan foydalanamiz: aytamiz, so'zlaymiz, gapiramiz - bunda tovush, fonema, so'z va gaplardan foydalanamiz. Boshqa hollatlarda yozuvdan ham foydalfnishimiz mumkin. Bular til va tafakkurning o'zaro munosavatlaridir.

Til milliy madaniyatning shakli sifatida tafakkurdagi fikrlar va ma'naviy ne'matlarni zamon va makonda avadiylashtiradi. Ular doimo bir-birini taqazo etadi. Bir-birining yashashi va rivojlanishiga yordam beradi. Tafakkur faqat insonlarga xos xususiyatdir. U kishining mehnat va nutq faoliyati bilan bog'liq holda mavjud. Inson tafakkuri nutq bilan yuzaga chiqadi va uning natijalarini tilda qayd etiladi. Demak, tafakkur jarayonining natijasi hamisha biror-bir fikrdan iborat bo'ladi. Bu fikr tushuncha, hukm, xulosa tarzida til vositasida namoyon bo'ladi. Til fikrni reallashtiradi, kishilarning fikir almashishiga imkon tug'diradi. "Nutq" so’zi arabchadan olingan bo'lib, fikrni so'z orqali ifodalash qobiliyati, mahoratidir. Til so'zlashish vositasi, ya'ni nutq sifatida namoyon bo'lgandagina ma'lum vazifani vajaradi. Nutq til unsurlari-tovush, harf, bo'g'in, so'z, sintagma, gap, matn kabilardan nutqiy jarayonda foydalanish natijasida yuzaga chiqadi. Demak, til vositalari nutqni amalga oshirish uchun xizmat qiladi. Til bilan nutqni qiyoslash orqali ularning quyidagi farqlarini ajratish mumkin:

1. Til aloqa materiali bo'lsa, nutq aloqa shaklidir. 2. Tilni xalq, millat yaratadi, nutqni esa har bir kishi yarata oladi. 3. Tilning hayoti xalq, millatning hayoti, taraqqiyoti bilan bog'liq boladi. Nutqning, ayniqsa, og'zaki nutqning davomiyligi qisqa bo'ladi. Ya'ni gapirib bo'lishimiz bilan nutq tugaydi. Ammo yozma nutqning umri nisvatan uzoqroq bo'lishi mumkin. 4. Til anchayin turg'un, varqaror bo'ladi. Nutq esa doimo harakatda bo'lib, o'zgaruvchan hodisa sanaladi. 5. Tilning hajmi noaniq, uni taxmin qilish mumkin xolos. Nutqning hajmi aniq u monolog, dialog, polilog yoki matn shaklida bo'lishi mumkin.

Nutqni amalga oshirish uchun so'zlovchi tildan foydalanadi. Nutq kishining kimligini, psixologiyasini, madaniyatini, kayfiyatini belgilaydi. Til esa bunday imkoniyatga ega emas. Shuning uchun chiroyli, odob bilan so'zlasn varcha zamonlarda qadrlangan. Tarixiy shaxslar bu haqda o'z fikrlarini bildirishgan. Masalan, Insonni so'z ayladi jido hayvondin, Bilkim, guhari sharifroq yo'q andin. (A.Navoiy) 1. Ki har neni bilmish odamizod, Tafakkur birla qilmish odamizod. (A. Navoiy) 2. So'zni ko'p so'zlamay, sizlab, ayt, oz-oz, Tuman so'z tugunin shu bir so'zda yoz. (Yusuf Xos Hojib) 3. Kishi so'ztufayli bo'ladimalik, Ortiq so'z bu boshni etadi egik. (Yusuf Xos Hojib) 4. Har kimki chuchuk so'z elga izhor aylar, Har nechaki ag'yor durur yor aylar. So'z qattig'i el ko'nglig'a ozor aylar, Yumshog'i ko'ngullarni giriftor aylar. (A.Navoiy) 5. Ona tilim, sen borsan shaksiz, Bulbul kuyin she'rga solaman. Sen yo'qolgan kuni, shubhasiz, Men ham toti bolib qolaman. (A.Oripov).

So'z deganda tovush yoki tovushlardan iborat, biror ma'noni ifodalovchi nutq birligi, gap bol'gi tushuniladi. So'zning ma'no jihaldan qo'llanishi, turlari keng bo'lib, ular ysama so'z, tub so’z, kirish sozi, qo'shma so'z, juft so'z, so'zning o'zagi, m&al, maqol, ibora, nutq, gap kabi ma'nolarda kclishi mumkin.

Mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar.

1.Til deganda nimani tushunasiz?

2. Tafakkur haqida nimalar bilasiz?

3. Til va nutqning o'ziga xos xususiyatlari ayting?

4. Mashhur kishilar til haqida.

5. So'zga ta'rif bering.

6. Mustaqil ravishda avval og'zaki, so'ngra yozma nutq namunasi tuzing. Nutqinizdagi so'zlarni ma'no jihatdan tahlil qiling.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxat
1. A. Rafiyev. N.G’ulomova. Ona tili va adabiyoti. Kasb-hunar kollejlari uchun darslik. "SHARQ" NMAK. 2002 yil. 2. G’.Abdurahmonov. H. Rustamov. Onatili. 10-11 sinflar uchun darslik. Toshkent. "O'qituvchi". 1995 yil. 3. G’.Abdurahmonov va boshqalar. Hozirgi o'zbek adabiy tili. Oliy o'quv yurtlari studentlari uchun qo'llanma. Toshkent. "O'qituvchi" 1981 yil. 4. A.Nurmonov, N.Mahmudov, A.Sobirov, SH. Yusupova. Hozirgi o'zbek adabiy tili. Akademik litseylarning 3-bosqich talavalari uchun darslik. Toshkent. A.Qodiriy nomifagi xalq merosi nashriyoti. 2003 yil. 5. Yo'ldosh Solijonov. NUTQ VA USLUB. Toshkent. "CHO’LPON" nashruyoti. 2002 yil. 6. O'zbektili va adabiyoti jurnali 2005 yil. 3-son. 121-bet.

"Til va tafakkur. Ularning o'zaro munosavati. Tilning ijtimoiy mohiyati" mavzusidagi uslubiy qo'llanmaga ilova